منابع مزار نویسی تبریز؛ علل و مؤلفه‌ها

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه شهید مدنی اذربایجان

چکیده

کتب معروف به مزارات از منابع بسیار ارزشمند تاریخ محلی آذربایجان به‌ویژه تبریز به شمار می‌روند که بر محور مقابر مشایخ صوفیه نوشته شده‏‌اند. این منابع حاوی اطلاعات مهمی از وضعیت شهر می‌باشند.تبریز در خلال دوره ایلخانی به یکی از مراکز مهم جریان تصوف تبدیل شد و مدفن عرفا و مشایخ تا مدت‌ها موردتوجه وابستگان این طریقت‌ها بوده است. در پی پیروزی صفویان به‌مرور قرائت رسمی از تشیع جایگزین تشیع صوفیانه شد و موجبات افول تصوف را فراهم کرد. علل و عواملی همچون مخالفت با اندیشه‌های صوفیه، تخریب تدریجی مزارات به علت دشمنی و بلایای طبیعی موجب توجه و نگارش کتب مزارات تبریز شد. این کتاب‌ها به‌عنوان تنها منابع مکتوب حاوی اطلاعات از وضعیتاجتماعی، فرهنگی و ساختار شهر حائز اهمیت بسیاری می‌باشند. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی تلاش دارد علل و مؤلفه‌های تأثیرگذار برنگارش کتب مزارات را موردمطالعه قرار داده پاسخی به سؤال اصلی بیابد: عوامل و زمینه‌های مؤثر بر تکوین و تداوم مزار نویسی شهر تبریز از میانه دوره صفویه تا اواسط عهد قاجار کدم‌اند؟ به نظر می‌رسد اهتمام به نگارش چنین منابعی در تبریز عمدتاً نتیجه تغییرات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و افول طریقت‌های صوفیانه بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Resources of Tomb Writing in Tabriz, Causes and Components

نویسنده [English]

  • mohammad rezaei
u m
چکیده [English]

During the Ilkhani era, Tabriz became one of the major centers of the Sufism trend, and the graves of Mystics Sheikhs (Muftis) had been paid a significant attention for ages by the followers of these traditions. Following the triumph of the Safavids, an official paraphrase of Shia Islam was expanded and led to the decline of Sufism. Causes and factors such as opposing with the thoughts of Sofia, customs and rituals, gradual degradation of graves due to hostility, and natural disasters contributed the tombs in Tabriz to be drawn more attention as well as to be started writing books about them. These books as the only written sources involving the related information regarding the city's status are very important.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shia
  • Sufism
  • Tabriz
  • Safavid
  • mazar nevisi
منابع و مآخذ
آژند، یعقوب، (1380)، «تاریخ‌نگاری محلی ایران»، تاریخ‌نگاری در ایران، تهران: نشر گستره.
ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، (1321 ق)، منهاج السنه النبویه فی نقض کلام الشیعه و القدریه، مصر: المطبعه الکبری الامیریه.
ابن فندق بیهقی، ظهیرالدین، (1361)، تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: فروغی.
ابن کربلائی تبریزی، حافظ حسین، (1383)، روضات الجنان و جنات الجنان، تصحیح جعفر سلطان القرائی، به سعی و اهتمام محمدامین سلطان القرائی، تبریز: ستوده.
ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله، (1376)، سفرنامه ابن‌بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران: آگه، چ ششم.
ابی صعب، رولاجردی، (1396)، تغییر مذهب در ایران، منصور صفت گل، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
اسرار علی شاه، محمدکاظم بن محمد تبریزی، (1388)، منظر الاولیاء، تصحیح میر هاشم محدث، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
افشار، ایرج (مصحح)، (1344)، قندیه (در بیان مزارات سمرقند)، تهران: طهوری.
بحرانی، یوسف بن احمد، (بی‌تا)، لولوه البحرین، قم: موسسه آل بیت، ج 2.
تشکری، علی‌اکبر و نقیبی، الهام، (1393)، «تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی»، پژوهش‌های تاریخی، ش دوم، صص 66-49.
جامی، نورالدین عبدالرحمن، (1370)، نفحات الانس من حضرات القدس، تصحیح محمود عابدی، تهران: اطلاعات.
جعفریان، رسول، (1369)، رویارویی فقیهان و صوفیان در عصر صفویان، کیهان اندیشه، ش 33، صص 127-101.
جعفریان، رسول، (1370)، فیض و تصوف، کیهان اندیشه، ش 35، صص 179-163.
جعفریان، رسول، (1391)، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حائری، عبدالهادی، (1387)، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، امیرکبیر.
حسن‌زاده، علیرضا، (1379)، «نوروز و بازیابی ساخت‌های آیینی کهن»، کتاب ماه هنر، بهمن و اسفند، صص 33-28.
حشری تبریزی، ملا محمدامین، (1371)، روضه اطهار، تصحیح عزیز دولت‌آبادی، تبریز: ستوده.
حضرتی، حسن، (به اهتمام)، (1381)، تأملاتی در علم تاریخ و تاریخ‌نگاری اسلامی، تهران: نقش‌جهان.
خاتون‌آبادی، عبدالحسین، (1352)، وقایع السنین و الاعوام، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران: اسلامیه.
خضر، عبدالعلیم عبدالرحمن، (1389)، مسلمانان و نگارش تاریخ‌پژوهشی در تاریخ‌نگاری اسلامی، صادق عبادی، تهران، سمت.
خنجی اصفهانی، فضل‌الله بن روزبهان، (1382)، تاریخ عالم‌آرای امینی، تصحیح محمد اکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
خورشاه بن قباد حسینی، (1379)، تاریخ ایلچی نظام شاه، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
خیراندیش، عبدالرسول، (1380)، «صورت شناسی تاریخ‌های محلی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 47-46، صص 31- 3.
دولت‌آبادی، عزیز، (1345)، «چند نکته درباره روضه اطهار تألیف حشری تبریزی»، نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، ش 78، صص 151- 133.
رابینسن، چیس اف، (1389)، تاریخ‌نگاری اسلامی، مصطفی سبحانی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
رجائی، عبد المهدی، چلونگر، محمدعلی، نورائی، مرتضی، (1390)، «تاریخ‌نگاری محلی عصر قاجار و مؤلفه‌های آن»، مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، ش 4/84، صص 52-29.
رضوی، سید ابوالفضل؛ جابری نسب، نسرین، (1386)، «تاریخ‌نگاری محلی در دوره ایلخانان»، مسکویه، سال 2، ش 7، صص 140-110.
رویمر، هانس روبرت، (1380)، ایران درراه عصر جدید، آذر آهنچی، تهران، دانشگاه تهران.
زرین‌کوب، عبدالحسین، (1373)، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.
زینلی، بهمن، (1391)، «نقد و بررسی تاریخ‌نگاری محلی ایران از سال 656 تا 1135 ﻫ /1258 تا 1722 م» پایان‌نامه دکتری، اصفهان: گروه تاریخ دانشگاه اصفهان.
ساداتی، محمدجواد، (1391)، «مزار نویسی در ایران از حمله مغول تا انقراض صفویه»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مشهد: گروه تاریخ و تمدن دانشگاه فردوسی مشهد.
سجادی، سید صادق و عالم زاده، هادی، (1375)، تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران: سمت.
سفینه تبریز، (1381)، گردآوری ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شاردن، ژان، (1372)، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایى، تهران: توس.‏
الشیبی، کامل مصطفی، (1387)، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: امیرکبیر.
شیرازی، جنید، (1328)، شد الازار فی حط الاوزار عن زوار عن زوار المزار، تهران: مجلس.
شیرازی، عبدی بیک، (1369)، تکمله الاخبار، تاریخ صفویه از آغاز تا 978 هجری قمری، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: نی.
شیرازی، عیسی بن جنید، (1364)، تذکره هزار مزار، شیراز: کتابخانه احمدی.
شیروانی، زین‌العابدین، (1328)، بستان السیاحه، تهران: سنایی.
شیروانی، زین‌العابدین، (1362)، ریاض السیاحه، تصحیح اصغر حامد ربانی، تهران: سعدی.
صالحی، نصرالله، (1380)، «کتابشناسی توصیفی تاریخ‌های محلی (منابع و متون)»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، خرداد و تیر، صص 47-12.
صفت گل، منصور، (1381)، ساختار و نهاد اندیشه دینی در ایران عصر صفوی (تاریخ تحولات دینی ایران در سده‌های دهم تا دوازدهم هجری)، تهران: خدمات فرهنگی رسا.
طباطبایی تبریزی، محمدرضا بن سید محمدصادق، (1389)، تاریخ اولاد الاطهار، به کوشش محمد الوانساز خویی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
طهرانی، آقابزرگ، (1408)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم: اسماعیلیان.
عین القضات، عبدالله بن محمد، (1377)، تمهیدات، تصحیح و تعلیق عفیف عسیران، تهران: منوچهری.
غزالی، ابوحامد محمد، (1383)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: علمی فرهنگی.
فاخوری، حنا و الجر خلیل، (1381)، تاریخ فلسفه در جهان اسلام، عبدالحمید آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
فداکار، سجاد، (1379)، «شناخت و تحلیل محتوایی سنت قدیم تاریخ‌نگاری مزارات تبریز»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، اردبیل: گروه تاریخ و جامعه‌شناسی دانشگاه محقق اردبیلی.
فلسفی، نصرالله، (1347)، زندگانی شاه‌عباس اول، تهران: دانشگاه تهران.
فوران، جان، (1390)، مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، احمد تدین، تهران: رسا.
قربان نژاد، پریسا، (1384)، «تصوف اسلامی در آذربایجان تا قرن هفتم»، تاریخ و تمدن اسلامی، ش اول، صص 92- 63.
قربان نژاد، پریسا، (1387)، «بازماندگان شیوخ متصوفه و طریقت‌های منتسب به آن‌ها در آذربایجان قرن نهم هجری قمری»، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، ش هفدهم، صص 142-119.
قمی، قاضی احمد، (1359)، خلاصه التواریخ، به کوشش هانس مولر، تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
قنوات، عبدالرحیم، (1393)، تاریخ‌نگاری محلی ایران در دوره اسلامی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
مجلسی، محمدباقر، (1382)، عین الحیات، تحقیق سید مهدی رجائی، قم: انتشارات علمیه اسلامیه.
محرابی کرمانی، (1383)، مزارات کرمان، تصحیح حسین کوهی کرمانی، کرمان: مرکز کرمان شناسی.
مدیر شانه چی، کاظم، (1345)، مزارات خراسان، مشهد: بی‌نا.
معصوم علیشاه، محمد معصوم، (بی‌تا)، طرائق الحقایق، تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران: سنائی.
معین الفقرا، احمد بم محمود، (1339)، تاریخ ملازاده، تصحیح احمد گلچین معانی، تهران: ابن‌سینا.
منتظر القائم، اصغر و چلونگر، محمدعلی و زینلی، بهمن، (1391)، «نقد و بررسی مزار نویسی در تاریخ‌نگاری محلی ایران»، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، ش پنجم، صص 196-165. منزوی، احمد، (1374)، فهرست واره کتاب‌های فارسی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
منشی ترکمان، اسکندر بیک، (1382)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
میثمی، جولی اسکات، (1391)، تاریخ‌نگاری فارسی سامانیان، غزنویان، سلجوقیان، محمد دهقانی، تهران: ماهی.
نادر میرزا، (1373)، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، به کوشش غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز: ستوده.
نسفی، عزیز الدین، (1384)، کتاب انسان الکامل، تصحیح ماریژان موله، تهران: طهوری.
نصرآبادی، محمد طاهر، (1379)، تذکره نصرآبادی، به کوشش احمد مدقق یزدی، یزد: دانشگاه یزد.
نفیسی، سعید، (1344)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن 10 هجری، تهران: فروغی.
نورائی، مرتضی و شعربافچی زاده، مهناز، (1390)، تاریخ‌نگاری محلی و خطط نویسی در مصر دوره اسلامی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
نیشابوری، عبدالغفار بن اسماعیل، (1403)، تاریخ نیشابور؛ المنتخب من السیاق، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
واعظ حسینی، اصیل الدین، (1351)، مقصد الاقبال سلطانیه و مرصد الآمال خاقانیه، تصحیح غلامرضا مایل هروی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.