مقوله‌های تاریخ اجتماعی در نامه‌های اخوانی دورة سلجوقی(مطالعة موردی: اثر عتبه‌الکتبه از منتجب‌الدین جوینی)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری گروه تاریخ، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.30465/hcs.2024.47541.2886

چکیده

نامه‌های اخوانی یا شخصی، به عنوان یک گونه منبع تاریخی، داده‌های اجتماعی غنی را دربردارند. این نامه‌ها که خارج از الگویِ نوشتاری دیوانی، بیشتر از سوی نگارندگان پایین دست به بالادست تحریر نوشته شده، حاوی طرح احوال و امور شخصی با مخاطب است. در جریان این تبادل اطلاعات، امکان ظهور داده‌های اجتماعی و ارائة تصویری از فضای اجتماعیِ حاکم بر زندگی روزانة مردم، فراهم می‌شود. هدف این بررسی، خوانشِ متن مکتوبات اخوانی عتبه الکتبه از منظر تاریخ اجتماعی و شناسائی مقوله‌های تاریخ اجتماعی موجود در آن است. سؤال اصلی مقاله، بر مبنای روش توصیفی ـ تحلیلی، این است که چه مقوله‌هایی از زندگی روزانه در این مکتوبات قابلیت شناسایی دارند؟ بر اساس یافته‌های پژوهش، ضمن آشکارسازی اهمیت نامه‌های اخوانی برای مطالعات تاریخ اجتماعی، مقوله‌هایی چون شِکوه از وضعیت اجتماعیِ پیرامونی، تأثیر وقوع بلایای آسمانی و طبیعی بر زندگی مردم، اشاره به سلسله مراتب اجتماعی مردم، مسائل خانواده، تاثیر سیاست بر زندگی روزانه و موارد نظیر در جامعة عصر سلجوقی، قابل دستیابی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying the Categories of Social History in the letters of the Ikhwani of the Seljuq period (Case study: Atabat al-Katabah by Muntajabuddin Joveini)

نویسندگان [English]

  • shahram yousefifar 1
  • yaser mollazeii 2
1 Professor, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran
2 PhD student, Department of History, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

Ikhwaniat or personal letters are a type of historical source that contains diverse and rich social data. These letters which are mostly written outside of the political power system, have a unique feature that based on the writer of the letter has the opportunity to talk with the audience about the issues of his life, the personal status of the audience, and the condition of contemporary society. With this information, it is possible to show social data and present an image of the social atmosphere in people’s daily lives. The purpose of this article is to read the text of the Ikhwani letters in Atabat Al-Katabah from the perspective of social history and identify the categories of social history found in this important source during the Seljuk period. The main question in this article based on the descriptive and analytical method, is what categories of daily life can be identified in these letters? Based on the finding research, the importance of Ikhwani letters for social history studies is revealed. Also, categories such as complaints and dissatisfaction with the social situation, the effect of heavenly and natural disasters on people’s lives, the social hierarchy of people and its interior layers, family issues, the effect of politics on daily life, and similar cases can be achieved in the Seljuq era society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • social history
  • daily life
  • Ikhwani letters
  • Atabat Al-Katabah
  • Seljuqs
  • Iran
آشتیانی، عباس اقبال (1338)، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، تهران: دانشگاه تهران.
آقسرایی، محمود بن محمد (1362)، تاریخ سلاجقه یا مسامرةالأخبار و مسایرةالأخیار، تصحیح عثمان توران، تهران: اساطیر.
ابن‌اثیر، علی بن محمد (138۵ ق)،  الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.
ابن‌عبری (1364)، ترجمة تاریخ مختصر الدول، ترجمة محمدعلی تاج‌پور و حشمت‌الله ریاضی، تهران: اطلاعات.
ابن‌فندق (1361)، تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمن‌یار، تهران: کتاب‌فروشی فروغی.
استرآبادی، محمدمهدی (1377)، تاریخ جهانگشای نادری، تصحیح عبدالله انوار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اشرف، احمد و علی بنوعزیزی (1386)، طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمة سهیلا ترابی فارسانی، تهران: نیلوفر.
اصفهانی، حمزه (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمة جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
انوری (1336)، دیوان انوری، به‌اهتمام محمدتقی مدرس‌رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بنداری اصفهانی، فتح بن علی (2536)، تاریخ سلسلة سلجوقی، ترجمة محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بهاءالدین بغدادی، محمد بن مؤید (1385)،  التوسّل ‌الی ‌الترسّل، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: اساطیر.
جفت‌کار آزاد، لعیا (1399)، «نقد بلاغی عتبة‌الکتبه»، ششمین کنفرانس ملی علوم انسانی و مطالعات مدیریت، مازندران: مؤسسة آموزش عالی ادیب مازندران.
جوینی، منتجب‌الدین بدیع اتابک (1384)، عتبة‌الکتبه (مجموعهمراسلات دیوان سلطان سنجر)، تصحیح محمّد قزوینی و عبّاس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر.
حافظ ابرو، شهاب‌الدین (1380)، زبدة‌التواریخ، تصحیح کمال حاج‌سید‌جوادی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خاقانی، افضل‌الدین (1357)، دیوان خاقانی، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
خطیبی، حسین (1366)، فن نثر در ادب فارسی، تهران: زوار.
راوندی، مرتضی (1367)، تاریخ اجتماعی ایران، تهران: امیرکبیر.
رحیمی، حیدر (1395)، «بررسی سیاست دینی سلجوقیان و تجلی آن در عتبة‌الکتبه»، کنگرة بین‌المللی زبان و ادبیات، مشهد: دانشگاه تربت حیدریه.
رشیدی، حجت و دیگران (1399)، «بازتاب فرّ در عتبة‌الکتبه و تاریخ جهانگشا»، مجلة زبان و ادب فارسی، دورة 4، ش ۴۲، 115-141.
رضایی اول، مریم و حسن دلبری (1397)، «بررسی هم‌سنج نامه‌های تاریخ بیهقی با نامه‌های عتبة‌الکتبه و التوسل الی الترسل»، مجلة نثر پژوهشی ادب فارسی، دورة ۲۱، ش ۴۳، 113-134.
رضایی ‌اول، مریم و علی کرامتی ‌مقدم (1391)، «بررسی ساختاری نامه‌های تاریخ بیهقی و مقایسة آن با عتبة‌الکتبه»، گردهمایی سراسری انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، گیلان: دانشگاه گیلان.
رضائیان، علی (1379)، «بررسی و معرفی کتاب عتبة‌الکتبه»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، دورة 11، ش ۳۲، 16-21.
رواندی، محمد بن ‌علی بن سلیمان (1364)، راحة‌الصدور و آیة‌السرور در تاریخ آل سلجوق، مصصح محمد اقبال، با توضیحات مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
ریاحی‌زمین، زهرا (1385)، « عتبة‌الکتبه و منتجب‌الدین بدیع جوینی»، مجلة رشد آموزش زبان و ادب فارسی، دورة 4، ش ۸۰، 4-7.
سمرقندی، عبدالرزاق (1372)، مطلع سعدین و مجمع بحرین، مصحح محمد شفیع، گردآورنده عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شیبانی‌ اقدم، اشرف (1395)، «ساخت و چهارچوب معناشناسی فعل در عتبة‌الکتبه»، مجلة پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، دورة 7، ش ۲۵، 89-105.
علی‌زمانی، مهدی (1395)، بررسی مختصات سبکی و زبانی کتاب عتبة‌الکتبه منتجب‌الدین جوینی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، قزوین: دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
عوفی، محمد (1324 ق)،  لباب‌الألباب، به‌اهتمام ادوارد براون، تهران: کتاب‌فروشی فخررازی.
فربرن، مایلز (1394)، تاریخ اجتماعی مسائل، راهبردها و روش‌ها، ترجمة ابراهیم موسی‌پور و محمدابراهیم باسط، تهران: سمت.
قائم‌مقامی، جهانگیر (1350)، مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی، تهران: انجمن آثار ملی.
کرمانی، افضل‌الدین (1386)، سلجوقیان و غُز در کرمان، به‌کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: علم.
گردیزی، عبدالحی (1315)، زین‌الأخبار، تصحیح محمد قزوینی، تهران: کتاب‌خانة ادب.
لمتون، ای‌کی‌اس (1382)، «خاص‌گرایی بومی و مردمان عامی در ایران پیشامدرن»، مجلة اطلاعات سیاسی و اقتصادی، دورة 6، ش ۱۹۱-۱۹۲، ۴-۱۱.
لوئیس، برنارد (1378)، زبان سیاسی اسلام، ترجمة غلامرضا بهروزلک، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیۀ قم.
محمدی، عالیه (1400)، بررسی اهمیت تاریخی منشآت دیوانی دورة سلجوقی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، بیرجند: دانشگاه بیرجند، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
معصومی، محمدرضا (1400)، «تأملی در شرح عتبة‌الکتبه به‌اهتمام مریم صادقی»، نشریة تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، دورة 13، ش ۴۹، 351-380.
منشی، نصرالله (1388)، کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: ثالث.
میهنی، محمد بن عبدالخالق (1375)، دستور دبیری، تصحیح سیدعلی رضوی بهابادی، یزد: بهاباد.
نخجوانی، محمد بن هندوشاه (1395)، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، تصحیح علی‌اکبر احمدی دارانی، تهران: میراث مکتوب.
نسوی، شهاب‌الدین (1343)، نفثة‌المصدور، تصحیح امیرحسن دستگردی، تهران: وزارت آموزش و پرورش.
نیشابوری، ظهیری (1332)، سلجوقنامه، تصحیح محمدابراهیم خبیصی، تهران: کلاله‌خاور.
هنرمندی، ندا و محمدعلی رنجبر (1399)، «مسئلة مقوله‌بندی در مطالعات تاریخ اجتماعی زندگی روزانه»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، دورة 10، ش ۲، 295-324.
یلوه، محسن (1388)، بررسی ساختار دستوری عتبة‌الکتبه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، قم: دانشگاه قم، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
یوسفی‌فر، شهرام (1398)، «مسائل جامعۀ روستایی ایران در آغاز سدۀ 14 ق/ 20‌ م (نمونه محال ثالث)»، جامعه‌شناسی تاریخی، دورۀ 11، ش ۲، 341-364.
 
Lexicon, Lane (1997), Al-Khassa w Al-Amma, the encyclopedia of Islam, E.Van Donzel, B. Lewis and Ch. Pellat (eds.), vol. IV, Iran: Kha, Liden, Brile.
Marlow, Louis (2015), the Khassa and the Amma: Intermediaries in the Samanid Polity, Medival Central Asia and the Persianate World, A. C. S. Peacock and D. G. Tor (eds.), London: I.B. Tauris.