مقوله‌های تاریخ اجتماعی در نامه‌های اخوانی دورة سلجوقی(مطالعة موردی: اثر عتبه‌الکتبه از منتجب‌الدین جوینی)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

گروه تاریخ دانشگاه تهران

10.30465/hcs.2024.47541.2886

چکیده

نامه‌های اخوانی یا شخصی، به عنوان یک گونه منبع تاریخی، داده‌های اجتماعی غنی را دربردارند. این نامه‌ها که خارج از الگویِ نوشتاری دیوانی، بیشتر از سوی نگارندگان پایین دست به بالادست تحریر نوشته شده، حاوی طرح احوال و امور شخصی با مخاطب است. در جریان این تبادل اطلاعات، امکان ظهور داده‌های اجتماعی و ارائة تصویری از فضای اجتماعیِ حاکم بر زندگی روزانة مردم، فراهم می‌شود. هدف این بررسی، خوانشِ متن مکتوبات اخوانی عتبه الکتبه از منظر تاریخ اجتماعی و شناسائی مقوله‌های تاریخ اجتماعی موجود در آن است. سؤال اصلی مقاله، بر مبنای روش توصیفی ـ تحلیلی، این است که چه مقوله‌هایی از زندگی روزانه در این مکتوبات قابلیت شناسایی دارند؟ بر اساس یافته‌های پژوهش، ضمن آشکارسازی اهمیت نامه‌های اخوانی برای مطالعات تاریخ اجتماعی، مقوله‌هایی چون شِکوه از وضعیت اجتماعیِ پیرامونی، تأثیر وقوع بلایای آسمانی و طبیعی بر زندگی مردم، اشاره به سلسله مراتب اجتماعی مردم، مسائل خانواده، تاثیر سیاست بر زندگی روزانه و موارد نظیر در جامعة عصر سلجوقی، قابل دستیابی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying the Categories of Social History in the letters of the Ikhwani of the Seljuq period (Case study: Atabat al-Katabah by Muntajabuddin Joveini)

نویسندگان [English]

  • shahram yousefifar
  • yaser mollazeii
tehran
چکیده [English]

Ikhwaniat or personal letters are a type of historical source that contains diverse and rich social data. These letters which are mostly written outside of the political power system, have a unique feature that based on the writer of the letter has the opportunity to talk with the audience about the issues of his life, the personal status of the audience, and the condition of contemporary society. With this information, it is possible to show social data and present an image of the social atmosphere in people’s daily lives. The purpose of this article is to read the text of the Ikhwani letters in Atabat Al-Katabah from the perspective of social history and identify the categories of social history found in this important source during the Seljuk period. The main question in this article based on the descriptive and analytical method, is what categories of daily life can be identified in these letters? Based on the finding research, the importance of Ikhwani letters for social history studies is revealed. Also, categories such as complaints and dissatisfaction with the social situation, the effect of heavenly and natural disasters on people’s lives, the social hierarchy of people and its interior layers, family issues, the effect of politics on daily life, and similar cases can be achieved in the Seljuq era society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • social history
  • daily life
  • Ikhwani letters
  • Atabat Al-Katabah
  • Seljuqs
  • Iran
 
کتابنامه
ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد (1385ه.ق). الکامل فی التاریخ. بیروت: دارصادر.
ابن‌عبری (1364). ترجمة تاریخ مختصرالدول. ترجمة محمدعلی تاج‌پور و حشمت‌الله ریاضی، تهران: اطلاعات.
ابن‌فندق (1361). تاریخ بیهق. مصحح احمد بهمنیار، تهران: کتابفروشی فروغی.
استرآبادی، محمدمهدی (1377). تاریخ جهانگشای نادری. مصحح عبدالله انوار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اشرف، احمد و علی بنوعزیزی (1386). طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران. ترجمة سهیلا ترابی‌فارسانی، تهران: نیلوفر.
اصفهانی، حمزه (1346). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمة جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
انوری (1336). دیوان انوری. به اهتمام محمدتقی مدرس‌رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
آشتیانی، عباس اقبال (1338). وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی. تهران: دانشگاه تهران.
آقسرایی، محمودبن‌محمد (1362). تاریخ سلاجقه یا مسامره‌الاخبار و مسایره‌الاخیار. مصحح عثمان توران، تهران: اساطیر.
بنداری اصفهانی، فتح‌بن‌علی (2536). تاریخ سلسلة سلجوقی. ترجمة محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بهاءالدین بغدادی، محمدبن‌مؤید (1385)، التوسّل‌الی‌الترسّل، مصحح احمد بهمنیار، تهران: اساطیر.
جفتکار آزاد، لعیا (1399). نقد بلاغی عتبه‌الکتبه. ششمین کنفرانس ملی علوم انسانی و مطالعات مدیریت. مازندران: مؤسسة آموزش عالی ادیب مازندران.
جوینی، منتجب‌الدین بدیع اتابک (1384)، عتبه‌الکتبه (مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر). مصححان محمّد قزوینی و عبّاس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر.
حافظ ابرو، شهاب‌الدین (1380). زبده‌التواریخ. مصحح کمال حاج‌سید‌جوادی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خاقانی، افضل‌الدین (1357). دیوان خاقانی، مصحح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.
خطیبی، حسین (1366). فن نثر در ادب فارسی، تهران: زوار.
راوندی، مرتضی (1367). تاریخ اجتماعی ایران. تهران: امیرکبیر.
رحیمی، حیدر (1395). بررسی سیاست دینی سلجوقیان و تجلی آن در عتبه‌الکتبه. کنگرة بین‌المللی زبان و ادبیات، مشهد: دانشگاه تربت حیدریه.
رشیدی، حجت و دیگران (1399). بازتاب فرّ در عتبه‌الکتبه و تاریخ جهانگشا. مجلة زبان و ادب فارسی، دورة 4 (42)، صفحات 115-141.
رضائی اول، مریم و دلبری، حسن (1397). بررسی همسنج نامه‌های تاریخ بیهقی با نامه‌های عتبه‌الکتبه و التوسل الی الترسل. مجلة نثر پژوهشی ادب فارسی، دورة 2 (43)، صفحات 113-134.
رضائیان، علی (1379). بررسی و معرفی کتاب عتبه‌الکتبه. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، دورة 11 (32)، صفحات 16-21.
رضائی‌اول، مریم و کرامتی‌مقدم، علی (1391). بررسی ساختاری نامه‌های تاریخ بیهقی و مقایسة آن با عتبه‌الکتبه. گردهمایی سراسری انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، گیلان: دانشگاه گیلان.
رواندی، محمدبن‌علی‌بن‌سلیمان (1364). راحه‌الصدور و آیه‌السرور در تاریخ آل سلجوق. مصصح محمد اقبال، با توضیحات مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
ریاحی‌زمین، زهرا (1385). عتبه‌الکتبه و منجب‌الدین بدیع جوینی. مجلة رشد آموزش زبان و ادب فارسی، دورة 4 (80)، صفحات 4-7.
سمرقندی، عبدالرزاق (1372). مطلع سعدین و مجمع بحرین. مصحح محمد شفیع، گردآورنده عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شیبانی‌اقدم، اشرف (1395). ساخت و چهارچوب معناشناسی فعل در عتبه‌الکتبه. مجلة پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، دورة 7 (25)، صفحات 89-105.
علیزمانی، مهدی (1395). بررسی مختصات سبکی و زبانی کتاب عتبه‌الکتبه منتجب‌الدین جوینی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما محمدتقی آذرمینا، قزوین: دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
عوفی، محمد (1324 ه.ق). لباب‌الباب. به اهتمام ادوارد براون، تهران: کتابفروشی فخررازی.
فربرن، مایلز (1394). تاریخ اجتماعی مسائل، راهبردها و روش‌ها. ترجمة ابراهیم موسی‌پور و محمدابراهیم باسط، تهران: سمت.
قائم‌مقامی، جهانگیر (1350). مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی. تهران: انجمن آثار ملی.
کرمانی، افضل‌الدین (1386). سلجوقیان و غُز در کرمان. به کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: علم.
گردیزی، عبدالحی (1315). زین‌الاخبار. مصحح محمد قزوینی، تهران: کتابخانة ادب.
لمتون، ای.کی.اس (1382). خاص‌گرایی بومی و مردمان عامی در ایران پیشامدرن. مجلة اطلاعات سیاسی و اقتصادی، دورة 6 (191 و 192)، صفحات 4 ـ 11.
لوئیس، برنارد (1378). زبان سیاسی اسلام. ترجمة غلامرضا بهروزلک، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیه قم.
محمدی، عالیه (1400). بررسی اهمیت تاریخی منشآت دیوانی دورة سلجوقی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما مجتبی خلیفه، بیرجند: دانشگاه بیرجند، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
معصومی، محمدرضا (1400). تأملی در شرح عتبه‌الکتبه به اهتمام مریم صادقی. نشریة تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی، دورة 13 (49)، صفحات 351-380.
منشی، نصرالله (1388). کلیله و دمنه. مصحح مجتبی مینوی، تهران: ثالث.
میهنی، محمدبن‌عبدالخالق (1375)، دستور دبیری، مصحح سیدعلی رضوی بهابادی، یزد: بهاباد.
نخجوانی، محمدبن‌هندوشاه (1395). دستورالکاتب فی تعیین المراتب. مصحح علی‌اکبر احمدی‌دارانی، تهران: میراث مکتوب.
نسوی، شهاب‌الدین (1343). نفثه‌المصدور. مصحح امیرحسن دستگردی، تهران: وزارت آموزش و پرورش.
نیشابوری، ظهیری (1332). سلجوقنامه. مصحح محمدابراهیم خبیصی، تهران: کلاله‌خاور.
هنرمندی، ندا و محمدعلی رنجبر (1399). مسئلة مقوله‌بندی در مطالعات تاریخ اجتماعی زندگی روزانه. تحقیقات تاریخ اجتماعی، دورة 10 (2)، صفحات 295 ـ 324.
یلوه، محمد (1388). بررسی ساختار دستوری عتبه‌الکتبه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما علیرضا نبی‌لو، قم: دانشگاه قم، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.