جستارهای تاریخی

جستارهای تاریخی

تحلیل و بررسی کارکردهای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دوره پهلوی دوم

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان
1 پژوهشگر تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی
2 استادیار گروه جامعه شناسی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران
چکیده
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، به‌عنوان یکی از نهادهای فرهنگی در دورۀ پهلوی دوم، در سال 1344 شروع به فعالیت کرد. پرسش اصلی این است که کارکردها و کژکارکرد­های کانون در ارتباط با حکومت پهلوی و جامعۀ ایران چه بوده ‌است. در این پژوهش با رویکرد تاریخی و براساس روش اسنادی و با اتکا به منابع اصلی و مدارک مراکز آرشیوی، مجلات، و مصاحبۀ شفاهی، به کشف، توصیف، و تحلیل فعالیت­های کانون پرداخته شده ‌است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که این نهاد فرهنگی، طی دوازده سال فعالیت، با تأسیس کتاب‌خانه‌های متعدد و انجام فعالیت­های متنوع در حوزۀ کتاب، تئاتر، سینما، انیمیشن، و موسیقی کودکان و نوجوانان را با کتاب، فعالیت­های فرهنگی، و از‌همه‌مهم‌تر، آن‌چه در پیرامون آن‌ها می­گذشت آشنا کرد. اگرچه کانون با جذب بخشی از روشن‌فکران چپ و معترض به حکومت، آنان را تاحد زیادی منفعل کرد، نتوانست به وظیفۀ تربیتِ نسلی وفادار به آرمان سلطنت پهلوی، که می‌بایست برای «ورود به مرحلۀ تجدد» و تمدن بزرگ آماده شوند، عمل کند. لذا کانون برای حکومت پهلوی دارای کژکارکرد، اما برای جامعۀ ایران دارای کارکردهای پنهانِ مثبت بوده‌ است. هنرِ نویسندگان، کارگردانان، بازیگران، و نقاشانی که کار خود را از کانون آغاز کردند، بعد از سرنگونی حکومت پهلوی، درخدمت انقلاب قرار گرفت.
کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله English

Analyzing and investigating the functions of the center for intellectual development of children and teenagers in the second Pahlavi period

نویسندگان English

hasan shamsabadi 1
Amir AazimiiDovlatabadi 2
1 Researcher of contemporary history of Iran and Islamic revolution
2 Assistant Professor of Sociology, Imam Khomeini and Islamic Revolution Research Institute, Tehran, Iran
چکیده English

The Center for Intellectual Development of Children and Adolescents began to operate as one of the cultural institutions in the second Pahlavi period, in 1344. The main question is, what were the functions and malfunctions of the center in relation to the Pahlavi government and Iranian society? In this research, with a historical approach and based on the documentary method and relying on the main sources and documents of archival centers, magazines and oral interviews, the center's activities have been discovered, described and analyzed. The findings of the research show that this cultural institution, during its twelve years of operation, by establishing several libraries and carrying out various activities in the field of books, theater, cinema, animation and music, provides children and teenagers with books, cultural activities and most importantly what He passed around them and introduced them. Although the center by attracting a part of the intellectuals of the left and protesting the government, it made them passive to a great extent; However, he could not fulfill the task of raising a generation loyal to the ideal of the Pahlavi monarchy, which should be prepared for "entering the stage of modernity" and great civilization. Therefore, the center for the Pahlavi government is dysfunctional; But it has had positive hidden functions for Iranian society. Writers, directors, actors and painters who started their careers from the center, after the overthrow of the Pahlavi government, their art was put at the service of the revolution.

کلیدواژه‌ها English

Center (Kanon) for intellectual development of children and teenagers
functional analysis
Pahlavi regime
dysfunctional
legitimization
آقازمانی، مهدی (1394)، «بازخوانی پروندۀ تأسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، گفت‌وگو با لیلی امیرارجمند، رسانۀ افق ایران، youtube.com/watch.
آوتویت، ویلیام و تام باتامور (1392)، فرهنگ علوم اجتماعی قرن بیستم، ترجمۀ حسن چاوشیان، تهران: نی.
احمدی، بتول (1351)، بررسی کتاب‌خانه­های کودکان و نوجوانان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تهران: گروه کتاب‌داری دانشگاه تهران.
استارک، رادنی (1394)، جامعه‌شناسی استارک، ترجمۀ نسرین طباطبایی و محمدرضا پورجعفری، تهران: ثالث.
اسکیدمور، ویلیام (1385)، تفکر نظری در جامعه‌شناسی، ترجمۀ جمعی از مترجمان، تهران: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
ارشدی، کبوتر (1396)، «همۀ تلاشم این بود که مرغک کانون زنده بماند؛ گفت‌وگو با غلامرضا امامی»، مجلة فرهنگی و هنری آنگاه، ش 2.
امید، جمال (1374)، تاریخ سینمای ایران، ج 1، تهران: روزنه.
انقلاب اسلامی به‌روایت اسناد ساواک (1378)، ج 4، 13، 14، و 18، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی.
بودون، ریمون و فرانسوا بوریکو (1385)، فرهنگ انتقادی جامعه‌شناسی، ترجمۀ عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: فرهنگ معاصر.
بزرگیان، علی (1393 الف)، «غولی که خوابید؛ روایتی از فراز و فرود کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، نشریۀ اندیشۀ پویا، س 3.
بزرگیان، علی (1393 ب)، «خوش‌شانسی بزرگ؛ گفت‌وگو با پرویز کلانتری»، نشریۀ اندیشۀ پویا، س 3.
بزرگیان، علی (1393 ج)، «خاطراتی از پانزده سال حضور در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان؛ گفت‌وگو با غلامرضا امامی»، نشریۀ اندیشۀ پویا، س 3.
بی‌بی‌سی فارسی (مرداد 1394)، گفت‌وگو با لیلی امیرارجمند، نخستین مدیرعامل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان: <https://www.bbc.com/persian/arts>.
پارسانژاد، داریوش (1396)، جریان‌های فکری حاکم بر تولیدات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با روش تاریخ شفاهی، تهران: دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه علم و فرهنگ.
پهلوان، چنگیز (1353)، «برنامه‌ریزی فرهنگی در ایران»، فصلنامۀ فرهنگ و زندگی، ش 15.
پیمان و پیوند (2035)، تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
تلویزیون اندیشه (1394)، مصاحبه با لیلی امیرارجمند در آمریکا.
چرخچی، مرجان (1396)، «کانون به‌روایت ایرانیکا؛ ترجمه­ای برگرفته از مدخل کانون دانش‌نامۀ ایرانیکا»، مجلۀ فرهنگی و هنری آنگاه، ش 2.
حکمت و سیاست؛ گفت‌وگو با دکتر سیدحسین نصر (1393)، به‌کوشش حسین دهباشی، تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی.
خدایی، خاطره (2015)، مصاحبه با حسن حسندوست، فیلم مستند «نقش کانون در سینمای ایران در سال‏های 1970 تا 1990»، پایان‌نامۀ مقطع دکتری .< https://www.hashure.com> :
خدایی، خاطره (2015)، مصاحبه با لیلی امیرارجمند، فیلم مستند «نقش کانون در سینمای ایران در سال‏های 1970 تا 1990»، پایان‌نامۀ مقطع دکتری: .<https://www.hashure.com>
خزائی، یعقوب (1400)، از نازی­آباد تا زندان قصر؛ خاطرات شفاهی دکتر محسن بهشتی سرشت (1335-1357 ش)، تهران: نگارستان اندیشه.
دیور، منصور (1361-1362)، تحلیل محتوای کتاب­های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دو مرحلۀ پیش و پس از انقلاب اسلامی، تهران: مجتمع دانشگاهی هنر.
رحیمی، فروغ (1387)، «تاریخچه، ساختار و تشکیلات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» ماه‌نامۀ اطلاع­یابی و اطلاع­رسانی، س 2، ش 7.
رسانۀ افق ایران و تلویزیون اندیشه (1394)، «گفت‌وگوی ویژه با فرح پهلوی به‌مناسبت پنجاهمین سالگرد تأسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»: <youtube.com/watch>.
روزنامۀ آیندگان، ش 79، چهارشنبه مورخ 30/12/1346.
روزنامۀ اطلاعات، س 45، ش 13303، چهارشنبه 1/7/1349.
روزنامۀ اطلاعات، ش 12158، پنج‌شنبه 24/9/1345.
روزنامۀ اطلاعات، ش 12367، یک‌شنبه مورخ 5/6/1346.
روزنامۀ اطلاعات، ش 12555، چهارشنبه مورخ 21/1/1347.
روزنامۀ اطلاعات، ش 13277، دوشنبه مورخ 2/6/1349.
روزنامۀ رستاخیز، ش 1039.
روزنامۀ کیهان، ش 10590، پنج‌شنبه مورخ 27/7/1357.
روزنامۀ کیهان، ش 1089، چهارشنبه 26/7/1357.
ریتزر، جورج (1382)، نظریه‌های جامعه‌شناسی در دوران معاصر، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: علمی.
ریتزر، جورج (1392)، مبانی نظریۀ جامعه‌شناختی معاصر و ریشه‌های آن، ترجمۀ شهناز مسمی‌پرست، تهران: ثالث.
زنان دربار به‌روایت اسناد ساواک؛ لیلی امیرارجمند (1383)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
شریفی، سعید (1377)، «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1344-1357)»، فصل‌نامۀ گفت‌وگو، ش 9.
طاهر احمدی، محمود (1382)، «از شورای کتاب کودک تا کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1341-1357)»، فصل‌نامۀ گنجینۀ اسناد، ش 51 و 52.
طوفانی اصل، وحید (1369)، مقایسة کمّی انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در دورههای 1345-1357 و 1358-1367، تهران: دانشکدۀ علوم تربیتی دانشگاه تهران.
علی‌اکبر صادقی (2035)، درخت سایه‌گستر، تهران: سازمان انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
فصل‌نامۀ پویه (1356)، ش 6.
فولادوند، مرجان (1385)، «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان»، دایرة‌المعارف کتاب‌داری و اطلاع‌رسانی، ج 2؛ زیرنظر فریبرز خسروی، تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانة ملی جمهوری اسلامی ایران، ص 1321.
قاضی، محمد (1371)، خاطرات یک مترجم، اصفهان: زنده‌رود.
قانعی­راد، عرفان (1391)، در دامگه حادثه؛ گفت‌وگو با پرویز ثابتی مدیر امنیت داخلی ساواک، لس‌آنجلس: شرکت کتاب.
کابینۀ حسنعلی منصور به‌روایت اسناد ساواک (1384)، ج 3، تهران:‌ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
کارنامۀ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، دورۀ هفتم، ش 9، آذر 1353.
کارنامۀ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، دورۀ یازدهم، ش 1، فروردین 1357.
کارنامۀ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، دورۀ هشتم، ش 12، اسفند 1354.
کارنامۀ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، دورۀ دهم، ش 1، فروردین 1351.
کهن دیارا؛ خاطرات فرح پهلوی (1388)، تهران: فرزاد.
کیانیان، داود (6 آبان 1397)، مصاحبه با آقای منصور خلج، سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی، آرشیو تاریخ شفاهی.
گزارش سالانۀ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (2536)، تهران: انتشارات دفتر اطلاعات و روابط عمومی.
گزارش سالانۀ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (2528)، تهران: انتشارات دفتر اطلاعات و روابط عمومی.
گوهرزاد، رضا (بی‌تا)، مصاحبه با لیلی امیرارجمند:  .< andisheh.tv>
لیتل، دانیل (1373)، تبیین در علوم اجتماعی، ترجمۀ عبدالکریم سروش، تهران: صراط.
ماه‌نامۀ شورای کتاب کودک (اسفند 1342)، س 1، ش 6.
مجلۀ آموزش و پرورش (اردیبهشت 1349)، دورۀ 39، ش 8،‌.
مجلۀ فرهنگی و هنری آنگاه (بهار 1396)، ش 2.
محمدی، مریم (1379)، بررسی نقش حیوانات در داستان‌های فارسی کودکان منتشرۀ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (1345-1378)، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شمال.
مثقالی، فرشید (1381)، «گزارش پانزدهمین نشست نقد آثار تصویری»، کتاب ماه کودک و نوجوان، س 6، ش 2.
مسعودی‌ها به‌روایت اسناد ساواک (1392)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
مشروح مذاکرات مجلس ملی، دورۀ 21، ج 216، سه‌شنبه مورخ 2/9/1344.
مشروح مذاکرات مجلس ملی، دورۀ 21، ج 289، پنج‌شنبه مورخ 21/7/1345.
مشروح مذاکرات مجلس ملی، دورۀ 22، ج 19، سه‌شنبه مورخ 18/9/1346.
مشروح مذاکرات مجلس ملی، دورۀ 22، ج 20، سه‌شنبه مورخ 5/10/1346.
میرزایی، علی (1399)، یک شاخه در سیاهی جنگل: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از 1344 تا 1357، تهران: نگارة آفتاب.
والاس، روث ا. و الیسن والف (1396)، نظریه‌های معاصر جامعه‌شناسی؛ گسترش سنت کلاسیک، ترجمۀ مهدی داودی، تهران: ثالث.
همتی آهویی، ابوالفضل (مسئول واحد گرافیک کانون) (23 اسفند 1382)، آرشیو کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
اسناد
آرشیو سازمان اسناد و کتاب‌خانۀ ملی ایران (ساکما)، سند شمارۀ 71309-293؛ سند شمارۀ 11825-293، سند شمارۀ 45493-2297.
آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی (مراسان)، شمارۀ بازیابی 84762، ص 3؛ شمارۀ بازیابی 84765، صفحات 30، 37، 39، 23-25، 29، 330، 41، 42، 44، 108، 109، 124، 125، 128، 174، 166، 189-193، 212، 229، 231، 280، 285، 268، 269؛ شمارۀ بازیابی 316، ص 13 و 14؛ شمارۀ بازیابی 2061، ص 32؛ شمارۀ بازیابی 726، ص 108-110؛ شمارۀ بازیابی 725، ص 60 و 61؛ شمارة بازیابی80440، ص 34.
آرشیو مرکز اسناد ریاست جمهوری، شمارۀ بازیابی 82883.
 
Mohseni Ardehali, Salma (2014), “A Light in the Darkness, A Glance on an Iranian Theatre and Puppet Theatre Center”, Puppetry International Magazine, p. 2.
Milani, Abbas (2008), Eminent Persians: Men and Women Who Made Modern Iran 1941-1979, Syracuse University Press, Syracuse, NY, 2 volumes, p. 838.