مطالعه تطبیقی برای شناخت معماری مساجد تیموری و ترکمانی بر اساس مولفه‌های کالبدی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان
1 دانشجوی دکتری دانشگاه هنر اسلامی، تبریز، ایران
2 استاد گروه معماری و شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران
چکیده
دورۀ ترکمانان از ادوار تاریخی مهم در مطالعۀ تاریخ معماری ایرانی است. قرارگیری در محدوده‌های مرزی بین دول تیموری و عثمانی و بناهای اندک باقی‌مانده از آن‌ها موجب شده است تا پژوهش در تاریخ معماری این دوره با چالش‌هایی هم‌راه باشد. این موضوع سبب شده است تا پژوهش‌های صورت‌گرفته دربارۀ بناهای دورۀ ترکمانی معماری آن‌ها را ذیل معماری تیموریان در ایران و معماری عثمانی در ترکیه موردبررسی قرار دهند. بررسی اسناد تاریخی و هم‌چنین کشف ته‌رنگ مسجد حسن‌پادشاه در کاوش‌های اخیر باستان‌شناسی این امکان را به‌وجود می‌آورد تا مساجد این دورۀ تاریخی مجدداً موردمطالعه قرار گیرد. هدف پژوهش مطالعۀ تطبیقی مساجد دورۀ تیموری و ترکمانی برای شناخت وجوه تمایز و اشتراک معماری مساجد این دو دورۀ تاریخی مهم است که در یک دورۀ تاریخی باهم مراودات فرهنگی و سیاسی داشتند. این پژوهش با مطالعۀ ویژگی معماری مساجد ترکمانی و تیموری به‌دنبال پاسخ به این سؤال است: وجوه تمایز بین معماری مساجد دورۀ تیموری و ترکمانی چیست؟ نتایج این مطالعۀ تطبیقی نشان داد، نقل و انتقالات فرهنگی بین تیموریان و ترکمانان باعث شد تا اسلوب معماری مساجد این دو سلسله به‌صورت متقابل موردمراوده قرار بگیرد که سبب شکل‌گیری اشتراکاتی در معماری شود. این مراودات فرهنگی موجب عدم استقلال هنر و معماری هیچ‌کدام از سلسله‌ها نشد.
کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله English

Comperative Study of Timurid and Turkmen mosques architecture based on the physical components

نویسندگان English

Aref Azizpour Shoubi 1
Ahad Nejadebrahimi 2
1 PhD student, , Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
2 Professor, Department of Architecture and Urbanism, Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
چکیده English

The Turkman period is one of the important periods in architectural studies of the Iranian Period. Locating in the border areas between the countries and remaining few buildings due to earthquake caused the research in the architecture of this period encountered to challenges. These challenges led to the Turkman buildings being studied under Timurid architecture in Iran and under Ottoman architecture in Turkey. Consequently, the architecture of the Turkoman period was little known. Mosques are important architectural types representing part of this period's architectural features. Examination of historic documents, research, and the discovery of the base of Hassan Padshah (King Hassan) Mosque in recent archeological excavations make it possible to re-study the mosques of this historical period to determine the architectural features of Turkman mosques in comparison with Timurid mosques. The current research aims to compare the mosques of the Timurid and Turkman periods to determine the architectural differences and commonalities of the mosques of these two periods, which had cultural and political relations with each other in a historical period, to gain a better understanding of the architecture of this period. The results of this comparative study show: the cultural transfers between the Timurids and the Turkmens caused the architectural style of the mosques of these two dynasties to be mutually discussed, which led to the formation of commonalities in architecture. These cultural traditions did not cause the lack of independence of art and architecture of any of the dynasties.

کلیدواژه‌ها English

Timurid Mosque Architecture
Turkman Mosque Architecture
Mosque-Mausoleum
Blue Mosque in Tabriz
King Hassan Mosque in Tabriz
آژند، یعقوب (1397)، «شیوۀ تبریز مکتب ترکمانان»، نشریۀ هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی، دورۀ 23، ش 4.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان بن علی (1368)، مرآةالبلدان، به‌کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، ج 4، تهران: دانشگاه تهران.
انصاری، مجتبی و احد نژاد‏ابراهیمی (1389)، «هندسه و تناسبات در معماری دورۀ ترکمانان قویونلو مسجد کبود (فیروزۀ جهان اسلام)»، کتاب ماه علوم و فنون، دورۀ 2، ش 129، 27-40.
بونر، جی. (1400)، الگوهای هندسی اسلامی؛ توسعۀ تاریخی و روش‌های سنتی ساخت، ترجمۀ احد نژاد‏ابراهیمی و عارف عزیزپور شوبی، تبریز: دانشگاه هنر اسلامی.
پوپ، آرتور آپهام و فیلیپس اکرمن (1378)، سیری در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا امروز؛ جلد سوم: معماری دوران اسلامی، ترجمۀ نجف دریابندری و دیگران، ویراستۀ سیروس پرهام، تهران: علمی و فرهنگی.
پیرنیا، محمدکریم (1391)، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران: سروش دانش.
حاجی‌قاسمی، کامبیز (1383 الف)، گنج‌نامه؛ دفتر هشتم: مساجد جامع (بخش دوم)، تهران: دانشگاه شهید بهشتی و روزنه.
حاجی‌قاسمی، کامبیز (1383 ب)، گنج‌نامه؛ فرهنگ آثار اسلامی ایران؛ دفتر ششم: مساجد، تهران: دانشگاه شهید بهشتی و روزنه.
حجت، عیسی و مهدی ملکی (1391)، «هم‌گرایی سه گونۀ بنیادین هندسی و پیدایش هندسۀ ایرانی»، نشریۀ هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، دورۀ 17، ش 4، 5-16.
حجت، عیسی، سعید گلستانی، و مهدی سعدوندی (1394)، «راه‌یابی گنبدخانه به مساجد ایران، روایتی از گسست و پیوست فضا»، نشریۀ هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، دورۀ 20، ش 3، 21-30.
حناچی، پیروز و احد نژاد‏ابراهیمی (1385)، «بازخوانی میدان صاحب‌آباد از روی تصاویر شاردن و مطراقچی براساس متون تاریخی (از شکل‌گیری تا دورۀ صفویه)»، نشریۀ هنرهای زیبا، ش 25، 35-44.
دهقانی تفتی، محسن، زهرا‏السادات مدرس‌زاده، و غلامحسین معماریان (1400)، «ریشه‌یابی الگوی معماری مسجد کبود تبریز»، دوفصل‌نامۀ مطالعات معماری ایران، ش 19، 5-23.
ذکاء، یحیی (1379)، «معماران و استادکاران دورۀ اسلامی»، در: معماری ایران (دورۀ اسلامی)، گردآوری محمدیوسف کیانی، تهران: سمت.
رنجبر کرمانی، علی‌محمد (1396)، «بازخوانی (الگوی فضای میانی) در معماری ایران‌زمین»، دوفصل‌نامۀ مطالعات معماری ایران، ش 11، 23-41.
سرابی، مینا، لیدا بلیلان، و بهرام آجورلو (1399)، «بازآفرینی ساختار معماری مسجد حسن‌پادشاه در تبریز (براساس منابع تاریخی و بقایای معماری موجود)»، نشریۀ هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، دورۀ 25، ش 1، 91-104.
شایسته‌فر، مهناز و فرزانه خمسه (1392)، «فیروزه، نگین مساجد (با نگاهی به مسجدهای گوهرشاد مشهد و کبود تبریز در سدۀ نهم هجری قمری/ پانزدهم میلادی)»، فصل‌نامۀ جلوۀ هنر، ش 10، 19-32.
صبوری، نگار و مهدی گلچین عارفی (1397)، معماری روزگار ترکمانان قراقویونلو و آق‌قوینلو، در: مجموعۀ هنر در تمدن اسلامی (معماری ۲)، ویراستۀ مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، سمت.
عمرانی، بهروز و محمد امینیان (1386)، «گمانه‌زنی میدان صاحب‌آباد و مجموعۀ حسن‌پادشاه»، مجلۀ علمی ـ پژوهشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورۀ 2، ش 50، 91-118.
فرخ‌یار، حسین (1369)، نگاهی به بناهای تاریخی کاشان، کاشان: ادارۀ میراث فرهنگی کاشان.
کارنگ، عبدالعلی (1354)، آثار باستانی آذربایجان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و انتشارات راستی نو.
کبیر صابر، محمدباقر و مهناز پیروی (1394)، «مراتب دگردیسی کالبدی در مسجد مظفریۀ تبریز؛ تحلیلی برمبنای شناخت ساختاری لایه‌های تاریخی»، نشریۀ هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی، دورۀ 20، ش 2، 52-72.
کیانی، محمدیوسف (1368)، شهرهای ایران، با همکاری احمد تفضلی و دیگران، ج 3، تهران: جهاد دانشگاهی.
لباف خانیکی، رجبعلی و فرامرز صابر مقدم (1385)، مساجد در خراسان (رضوی، شمالی، جنوبی): از آغاز تا دوران معاصر، تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی، و گردش‌گری.
متدین، حشمت‌الله (1378)، «مساجد چهارایوانی»، مجلۀ هنر‌های زیبا، ش 6، 84-89.
متدین، حشمت‌الله (1386)، «چهارطاقی گنبددار، نقطۀ عطف مساجد ایرانی»، مجلۀ هنر‌های زیبا، ش 31.
معماریان، غلامحسین (1384)، سبک‌شناسی معماری ایران، تهران: سروش دانش.
معماریان، غلامحسین (1399)، دستگاه‌شناسی معماری ایران، تهران: گلجام.
میرزایی، ندا و سعید خاقانی (1394)، «بررسی تاریخی مسجد شاه مشهد»، پژوهش‌نامۀ خراسان بزرگ، دورۀ 6، ش 20، 43-56.
میرسجادی، سیدامیر و هیرو فرکیش (1395)، «بازشناسی الگوها و شناخت فاکتورهای کالبدی تأثیرگذار در بافت مسکونی سنتی نیشابور»، مجلۀ پژوهشهای معماری اسلامی، دورۀ 4، ش 4، 72-90.
نجیب‌اوغلو، گل‌رو (1379)، هندسه و تزئین در معماری اسلامی، ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: روزنه.
نقره‌کار، سلمان و دیگران (1397)، «خواندن معماری؛ چیستی، چرایی، و چگونگی در جست‌وجوی مدلی برای آشنایی با تاریخ معماری ایران و نقش آن در سپهر معماری»، نشریۀ فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دورۀ ۴، ش ۱، ۶۹-۸۳.
نوایی، کامبیز و کامبیز حاجی‌قاسمی (1390)، خشت و خیال؛ شرح معماری اسلامی ایران، تهران: سروش.
ویلبر، دونالد و گلمبک، لیزا (1374)، معماری تیموری در ایران و توران، ترجمۀ کرامت‌الله افسر و محمدیوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
ویلسن، پیندر (1379)، تاریخ ایران؛ دورۀ تیموریان، پژوهشی از دانشگاه کمبریج، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: دیبا.
هیلن براند، رابرت (1391)، معماری اسلامی؛ فرم، عملکرد، و معنی، ترجمۀ باقر آیة‌الله‌زاده شیرازی، تهران: روزنه.