مطالعه تطبیقی برای شناخت معماری مساجد تیموری و ترکمانی بر اساس مولفه‌های کالبدی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه هنر اسلامی تبریز

2 استاد گروه معماری و شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

10.30465/hcs.2023.44006.2739

چکیده

دوره ترکمانان از ادوار تاریخی مهم در مطالعه تاریخ معماری ایرانی است. قرارگیری در محدوده‌های مرزی بین دول تیموری و عثمانی و بناهای اندک باقی مانده از آنها موجب شده است تا پژوهش در تاریخ معماری این دوره با چالش‌هایی همراه باشد. این موضوع سبب شده است تا پژوهش‌های صورت گرفته در رابطه با بناهای دوره ترکمانی، معماری آنها را ذیل معماری تیموریان در ایران و معماری عثمانی در ترکیه مورد بررسی قرار دهند. بررسی اسناد تاریخی و همچنین کشف تهرنگ مسجد حسن پادشاه در کاوش‌های اخیر باستان‌شناسی این امکان را بوجود می‌آورد تا مساجد این دوره تاریخی مجدداً مورد مطالعه قرار گیرد. هدف پژوهش مطالعه تطبیقی مساجد دوره تیموری و ترکمانی برای شناخت وجوه تمایز و اشتراک معماری مساجد این دو دوره تاریخی مهم است که در یک دوره تاریخی باهم مراودات فرهنگی و سیاسی داشتند. این پژوهش با مطالعه ویژگی معماری مساجد ترکمانی و تیموری به دنبال پاسخ به این سوال است: وجوه تمایز بین معماری مساجد دوره تیموری و ترکمانی چیست؟ نتایج این مطالعه تطبیقی نشان داد، نقل و انتقالات فرهنگی بین تیموریان و ترکمانان باعث شد تا اسلوب معماری مساجد این دو سلسله به صورت متقابل مورد مراوده قرار بگیرد که سبب شکل‌گیری اشتراکاتی در معماری شود. این مراودات فرهنگی موجب عدم استقلال هنر و معماری هیچ کدام از سلسله‌ها نشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Comperative Study of Timurid and Turkmen mosques architecture based on the physical components

نویسندگان [English]

  • Aref Azizpour Shoubi 1
  • Ahad Nejadebrahimi 2
1 Tabriz art university
2 Professor in Department of Architecture and Urbanism, Faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
چکیده [English]

The Turkman period is one of the important periods in architectural studies of the Iranian Period. Locating in the border areas between the countries and remaining few buildings due to earthquake caused the research in the architecture of this period encountered to challenges. These challenges led to the Turkman buildings being studied under Timurid architecture in Iran and under Ottoman architecture in Turkey. Consequently, the architecture of the Turkoman period was little known. Mosques are important architectural types representing part of this period's architectural features. Examination of historic documents, research, and the discovery of the base of Hassan Padshah (King Hassan) Mosque in recent archeological excavations make it possible to re-study the mosques of this historical period to determine the architectural features of Turkman mosques in comparison with Timurid mosques. The current research aims to compare the mosques of the Timurid and Turkman periods to determine the architectural differences and commonalities of the mosques of these two periods, which had cultural and political relations with each other in a historical period, to gain a better understanding of the architecture of this period. The results of this comparative study show: the cultural transfers between the Timurids and the Turkmens caused the architectural style of the mosques of these two dynasties to be mutually discussed, which led to the formation of commonalities in architecture. These cultural traditions did not cause the lack of independence of art and architecture of any of the dynasties.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Timurid mosque architecture"
  • Turkman mosque architecture"
  • Mosque-mausoleum"
  • Blue Mosque in Tabriz"
  • "
  • King Hassan Mosque in Tabriz"

مراجع

  1. منابع:

    1. آژند، یعقوب. (1397). شیوه تبریز مکتب ترکمانان. نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی. دوره 23، شماره 4.
    2. اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان بن علی. (1368). مرآه البدان، ج 4. به کوشش دکتر عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث. تهران: دانشگاه تهران.
    3. انصاری، مجتبی؛ و احد نژاد ابراهیمی. (1389). هندسه و تناسبات در معماری دوره ترکمانان قویونلو مسجد کبود (فیروزه جهان اسلام).کتاب ماه علوم و فنون. شهریور. صص 27- 40.
    4. بونر، جی. (1400). الگوهای هندسی اسلامی؛ توسعه تاریخی و روش‌های سنتی ساخت. ترجمه: احد نژاد ابراهیمی و عارف عزیزپور شوبی. تبریز: دانشگاه هنر اسلامی.
    5. پوپ، آرتور آپم؛ و فیلیپس اکرمن .(1378). سیری در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا امروز؛ جلد سوم: معماری دوران اسلامی. ویرایش سیروس پرهام. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    6. پیرنیا، محمدکریم . (1391). آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران: سروش دانش.
    7. کارنگ، عبدالعلی. (1354).آثار باستانی آذربایجان، تهران: انجمن آثار ومفاخر فرهنگی و انتشارات راستی نو.
    8. کبیر صابر، محمدباقر؛ مهناز پیروی.(1394). «مراتب دگردیسی کالبدی در مسجد مظفریه تبریز؛ تحلیلی بر مبنای شناخت ساختاری لایه‌های تاریخی». نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی. دوره 20، شماره 2. صص: 52-72
    9. رنجبر کرمانی، علی‌محمد .(1396). بازخوانی ((الگوی فضای میانی)) در معماری ایران زمین. مطالعات معماری ایران، شماره 11. صص: 23-41
    10. دهقانی تفتی، محسن؛ زهرا السادات مدرس‌زاده؛ غلامحسین معماریان. (1400). «ریشه‌یابی الگوی معماری مسجد کبود تبریز»، مطالعات معماری ایران، شماره 19، صص 5-23.
    11. ذکاء،یحیی. (1379). معمارانواستادکاراندورهاسلامی. معماریایران (دوره اسلامی). تألیفمحمدیوسفکیانی. تهران: سمت.
    12. ذکاء، یحیی. (1368). شهرهای ایران. ج3. تألیف محمدیوسف کیانی. تهران: چاپخانه فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری انتشارات جهاد دانشگاهی.
    13. سرابی، مینا؛ لیدا بلیلان؛ بهرام آجورلو. (1399). بازآفرینی ساختار معماری مسجد حسن پادشاه در تبریز (بر اساس منابع تاریخی و بقایای معماری موجود). نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دوره 25، شماره 1. صفحات 91-104.
    14. شایسته‌فر مهناز؛ فرزانه خمسه. (1392). فیروزه، نگین مساجد (با نگاهی به مسجدهای گوهرشاد مشهد و کبود تبریز در سده نهم هجری قمری/ پانزدهم میلاد). جلوه هنر. شماره 10. صص: 19-32.
    15. صبوری، نگار و مهدی گلچین عارفی. (1397). معماری روزگار ترکمانان قراقویونلو و آق‌قوینلو. مجموعه هنر در تمدن اسلامی (معماری ۲). ویرایش مهرداد قیومی بیدهندی. تهران، سمت.
    16. فرخ یار، حسین. (1369). نگاهی به بناهای تاریخی کاشان. کاشان: اداره میراث فرهنگی کاشان.
    17. حاجی قاسمی، کامبیز. (1383). گنج‌نامه؛ دفتر هشتم: مساجد جامع (بخش دوم). تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی و انتشارات روزنه.
    18. حاجی قاسمی، کامبیز. (1383). گنج‌نامه؛ فرهنگ آثار اسلامی ایران؛ دفتر ششم: مساجد. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی و انتشارات روزنه.
    19. حجت، عیسی؛ سعید گلستانی؛ مهدی سعدوندی.(1394). راهیابی گنبدخانه به مساجد ایران، روایتی از گسست و پیوست فضا.نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی. دوره 20. شماره 3. صص: 21-30.
    20. حجت، عیسی؛ مهدی ملکی. (1391). هم‌گرایی سه گونه بنیادین هندسی و پیدایش هندسه ایرانی. هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دوره 17، شماره 4. صص: 5-16
    21. حناچی، پیروز؛ احد نژاد ابراهیمی. (1385). بازخوانی میدان صاحب آباد از روی تصاویر شاردن و مطراقچی بر اساس متون تاریخی (از شکل‌گیری تا دوره صفویه). نشریه هنرهای زیبا. شماره 25. صص: 35-44.
    22. هلین براند، رابرت .1391. معماری اسلامی؛ فرم، عملکرد و معنی. ترجمه: باقر آیه الله زاده شیرازی. تهران: انتشارات روزنه
    23. عمرانی، بهروز؛ محمد امینیان. (1386). گمانه‌زنی میدان صاحب آباد و مجموعه حسن پادشاه. مجله علمی - پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره دوم، شماره پنجاهم. صص: 91-118
    24. ویلبر، دونالد؛ گلمبک، لیزا. (1374). معماری تیموری در ایران و توران. مترجم: کرامت اله افسر و محمد یوسف کیانی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
    25. ویلسن، پیندر.(1379). تاریخ ایران؛ دوره تیموریان. پژوهشی از دانشگاه کمبریج. ترجمه یعقوب آژند. تهران: دیبا.
    26. نجیب اوغلو، گل‌رو. (1379). هندسه و تزئین در معماری اسلامی. ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.
    27. نقره‌کار، سلمان، زارعی حاجی آبادی فاطمه، محمدگنجی فاطمه، دانایی نیا احمد. (1397). خواندن معماری؛ چیستی، چرایی و چگونگی در جستجوی مدلی برای آشنایی با تاریخ معماری ایران و نقش آن در سپهر معماری. فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی. ۴ (۱) :۶۹-۸۳.
    28. نوایی، کامبیز و کامبیز حاجی قاسمی. (1390). خشت و خیال؛ شرح معماری اسلامی ایران، تهران، سروش
    29. -لباف خانیکی، رجبعلی؛ فرامرز صابر مقدم. (1385). مساجد در خراسان (رضوی، شمالی، جنوبی): از آغاز تا دوران معاصر. تهران:سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
    30. متدین، حشمت‌الله. (1378).«مساجد چهار ایوانی».مجله هنر های زیبا، شماره 6. صص: 84-89.
    31. معماریان، غلامحسین. (1399). دستگاه‌شناسی معماری ایران. تهران: نشر گلجام.
    32. معماریان، غلامحسین. (1384).سبک‌شناسی معماری ایران. تهران: سروش دانش. چاپ پنجم.
    33. متدین، حشمت الله. (1386). چهارطاقی گنبد دار، نقطه عطف مساجد ایرانی، مجله هنر های زیبا،شماره 31.
    34. میرزائی، ندا؛ خاقانی، سعید. (1394). بررسی تاریخی مسجد شاه مشهد, پژوهشنامه خراسان بزرگ, 5(20)صص: 56-43.
    35. میر سجادی، سید امیر؛ فرکیش هیرو.(1395). بازشناسی الگوها و شناخت فاکتورهای کالبدی تاثیرگذار در بافت مسکونی سنتی نیشابور. مجله پژوهش های معماری اسلامی; ۴ (۴) :۷۲-۹۰

    Reference

    1. Aube, Sandra. 2016. “The Uzun Hasan Mosque in Tabriz: New Perspectives on a Tabrizi Ceramic Tile Workshop.” Muqarnas. doi:10.1163/22118993_03301P004
    2. Aube Lorain, Sandra. 2008. "La Mosquée bleue de Tabriz (1465) : Remarques sur la céramique architecturale qarâ qoyunlu", Studia Iranica 37 (2008), p. 241-277.
    3. DOĞAN, Belkıs; Aziz DOĞANAY. 2017. "Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletlerinde Mimarî ve Sanat Üslûbu Üzerine Bir Değerlendirme. İNSAN VE TOPLUM BİLİMLERİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ, 6(1), Pp: 652-682.
    4. Keskin, Mustafa Çağhan. 2012. Timurid Tile Style in Anatolia and Footprints of Masters of Tabriz. 1st International Conference on Architecture & Urban Design. Proceedings 19-21 April 2012EPOKA University
    5. KESKİN, Mustafa Çağhan. 2013. Siyasi-Kültürel İlişkiler Çer­çevesinde Tebrizli Çini Ustalarının Anadolu Yolculuğu (1419-1433). BELLETEN, 77 (279), pp: 445-466.https://doi.org/10.37879/belleten.2013.445
    6. TOOMAJNIA, Jamaleddin. 2017. TÜRKMEN EKOLÜ VE HERAT EKOLÜNÜN BİÇİMSEL KARŞILAŞTIRMA; COMPARATIVE STUDY OF TURKMEN SCHOOL AND HERAT SCHOOL IN EXTERNAL APPEARANCE. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal of International Social Research, Volume: 10, Issue: 51, http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2017.1777
    7. Ökten, ertuğrul. 2014. Imperial Aqquyunlu construction of religious establishments in the late fifteenth century Tabriz. In: Politics, Patronage and the Transmission of Knowledge in 13th - 15th Century Tabriz.Iran Studies, Volume: 8 doi:10.1163/9789004262577_015

    Reference 2

    1. Azhand, Y. 2018. 'Tabriz Style of Turkman Painting School under Sultan Yaqub Aq Quyunlu*[in Persian] ', Honar-Ha-Ye-Ziba: Honar-Ha-Ye-Tajassomi, 23(4), pp. 29-40. doi: 10.22059/jfava.2018.68758.
    2. Ansari, Mojtaba; and Ahad Nejad Ebrahimi. 2010. Geometry and proportions in the architecture of the Turkoman period of the Blue Mosque (Firoze Jahan Islam) [in Persian]. The book of the month of science and technology. Shahrbor pp. 27-40.
    3. Bonner, J. 2021. Islamic Geometric Patterns (in Farsi). Translated Ahad Nejad Ebrahimi & Aref Azizpour Shoubi, Tabriz: Islamic Art University.
    4. Dehghani Tafti, M., Modarres-zadeh, Z., Me‘marian, G. (2022). 'The Origin of the Architectural Model of the Blue Mosque in Tabriz' [in Persian], Journal of Iranian Architecture Studies, 10(19), pp. 5-23. doi: 10.22052/jias.2022.111862
    5. Etimad al-Saltaneh, Muhammad Hasan Khan ibn Ali. 1999. Marah Al-Badaan, vol. 4 [in Persian]. Editor: Dr. Abdul Hossein Navaei and Mirhashem Mohaddeth. Tehran: University of Tehran.
    6. Farrokhyar, Hossein. 1990. A look at the historical monuments of Kashan [in Persian]. Kashan: Kashan Cultural Heritage Department.
    7. Gharibpour, A. (2013). 'Terminology of Architectural Function', Honar-Ha-Ye-Ziba: Memary Va Shahrsazi [in Persian], 18(1), pp. 57-68. doi: 10.22059/jfaup.2013.36357
    8. Haji Ghasemi, Kambiz. 2013. Treasure book; The eighth book: Jameh mosques (second part) [in Persian]. Tehran: Shahid Beheshti University Press.
    9. Haji Ghasemi, Kambiz. 2013. Treasure book; Culture of Islamic works of Iran; The sixth volume: mosques [in Persian]. Tehran: Shahid Beheshti University.
    10. Hanachi, Piruz; Ahad Nejad Ebrahimi. 2006. Reinterpretation of Sahib Abad Square based on the images of Chardin and Mutaraqchi based on historical texts (from its formation to the Safavid period) [in Persian]., Honar-ha-ye Ziba, 25(25).
    11. Hilenbrand, Robert. 2011. Islamic Architecture; Form, function and meaning [in Persian]. Translation: Baqer Ayeollah Zadeh Shirazi. Tehran: Rozeneh Publications
    12. Hojat, I., Golestani, S., saedvandi, M. 2015. 'The Addition of Dome Chamber To Iranian Mosques,The Story Of Joining And Separating Of Space' [in Persian], Honar-Ha-Ye-Ziba: Memary Va Shahrsazi, 20(3), pp. 21-30. doi: 10.22059/jfaup.2015.56875
    13. Hojjat, E., Maleki, M. 2012. 'Convergence of Three Fundamental Geometric Types & Genesis of the Persian Mosque’s Geometry* [in Persian] ', Honar-Ha-Ye-Ziba: Memary Va Shahrsazi, 17(4), pp. 1-14. doi: 10.22059/jfaup.2012.36361
    14. Kabirsaber, M. B., Peyrovi, M. (2015). 'Form Evolutions in Architecture of Tabriz Blue Mosque Based on Structural Analysis of Historical Eras*'[in Persian], Honar-Ha-Ye-Ziba: Memary Va Shahrsazi, 20(2), pp. 59-72. doi: 10.22059/jfaup.2015.56718
    15. Karang, Abdul Ali. 1375. Antiquities of Azarbaijan [in Persian], Tehran: Association of Cultural Artifacts and Honors and Rasti Nu Publications.
    16. Labaf Khaniki, Rajab Ali; Faramarz Sabermoghaddam. 2006. Mosques in Khorasan (Razavi, North, South): from the beginning to contemporary times [in Persian]. Tehran: Organization of Cultural Heritage, Crafts and Tourism.
    17. Memarian, Qulam Hoseyn. 2019. Iranian Architecture; Dastgah-Shenasi [in Persian]. Tehran: Goljam.
    18. Memarian, Qulam Hoseyn. 2005. Style recognation [in Persian].   Tehran: Soroush.
    19. Mirsajadi S A, Farkisch H. 2017. Recognition of Typology and Effective Physical Factors in Traditional Residential Tissue of Neyshabur [in Persian]. Jria.; 4 (4) :72-90
    20. Mirzai, N; Khaqani, Said.2015. Historical investigate of Shah Mosque in Mashhad. Journal of Great Khorasan, 5(20), pp. 56-43.
    21. Mutadyen, Heshmatullah. 2000. "Four-evan mosques" [in Persian]. Honar-ha-ye Ziba, 6(0), pp. -.84-89.
    22. Navai, Kambiz and Kambiz Haji Qassemi. 2011. Khesht-o Khial; An Interpretation of Iranian Islamic Architecture [in Persian]. Tehran: Soroush.
    23. Necipoğlu, G., & Al-Asad, M. 1995. The Topkapı Scroll: Geometry and Ornament in Islamic Architecture: Topkapı Palace Museum Library MSNo Title [in Persian]. Los_Angeles: Getty Center for the History of Art and the Humanities. doi:9780892363353
    24. Noghrehkar S, Zarei Hajiabadi F, Mohammad-Ganji F, Danaeinia A. 2018. Reading Iranian Architecture: In Search of a Comprehensive Model for Understanding the History of Iranian Architecture. CIAUJ; 4 (1) :69-83. http://dx.doi.org/10.29252/ciauj.4.1.69
    25. Omrani, Behrouz; Mohammad Aminian. 2007. Speculation of Sahib Abad square and Hasan Padesh collection [in Persian]. Scientific-research journal of Faculty of Literature and Human Sciences, University of Isfahan, second volume, number 50. pp.: 91-118
    26. Pirnia, Mohammad Karim. 2013. Acquaintance with the Islamic architecture of Iran [in Persian]. Tehran: Soroush Danesh.
    27. Pope, Arthur Upham; and Phillips Ackerman .1999. An overview of Iranian art, from prehistoric times to today; The third volume: Architecture of the Islamic era[in Persian]. Edited by Cyrus Parham. Tehran: Scientific and Cultural Publications.
    28. Ranjbar Kermani, A., Maleki, A. 2017. 'Review of the Central Space Model" in the Iranian Cultural Region' [in Persian], Journal of Iranian Architecture Studies, 6(11), pp. 22-41.
    29. Sabouri, Negar; Mehdi Golchin Arefi. 2017. Architecture of the time of the Turkomans of Qaraq Inlu and Raghav Inlu [in Persian]. Collection of Art in Islamic Civilization (Architecture 2). edited by Mehrdad Qayyomi Bidhandi. Tehran, samt.
    30. Sarabi, M., Balilan, L., Ajorloo, B. (2020). 'Architectural recreation of Hassan Padishah Mosque in Tabriz' [in Persian], Honar-Ha-Ye-Ziba: Memary Va Shahrsazi, 25(1), pp. 91-104. doi: 10.22059/jfaup.2021.306359.672493
    31. Shaistfar Mahnaz; Farzaneh Khamsa 2013. Firouzeh, the gem of the mosques (with a look at the Goharshad Mosques of Mashhad and the Kabud Mosques of Tabriz in the 9th century AH/15th AD [in Persian]. Jelveh Honar. No. 10. pp: 19-32.
    32. Wilber, Donald; Golembek, Lisa. 1995. Timurid architecture in Iran and Turan [in Persian]. Translator: Karamat Elah Afsar and Mohammad Yusuf Kiani, Tehran: Iran's Cultural Heritage Organization.
    33. Wilson, Pinder. 2000. History of Iran; Timurian period [in Persian]. Research from Cambridge University. Translated by Yaqub Azhend. Tehran: Diba.
    34. Zaka, Yahya. 2000. Architect and Master of Islamic Period [in Persian]. C3. Written by Mohammad Youssef Kayani. Tehran: Samt.
    35. Zaka, Yahya. 1989. Cities of Iran [in Persian]. C3. Written by Mohammad Youssef Kayani. Tehran: Islamic Culture and Irshad Printing House in collaboration with Jihad Academic Publishing House.

     

     

جستارهای تاریخی
دوره 14، شماره 1 - شماره پیاپی 1
اردیبهشت 1402
صفحه 161-187

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار