رهیافت‌های انتقادی آخوندزاده به حکومت صفویه

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشیار پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

10.30465/hcs.2023.43687.2744

چکیده

آخوندزاده از روشنفکران پیشگام ایرانی است که با وجود تحصیلات سنتی‌اش در ایران، تحت تأثیر محیط فکری قفقاز به عقب‌افتادگی ایران پی برد و درصدد ریشه‌یابی علل نابرابری ایران با دنیای غرب برآمد و در این راه به طرح مباحثی مهم هر چند عجولانه و گاه غیر محققانه پرداخت. یکی از مباحثی که او بر آن تمرکز کرد، تأمل دربارۀ تاریخ وگذشته تاریخی ایران بود که وی آن را به دو قسمت دوره طلایی باستان و عصر خشونت بار اسلامی تقسیم نمود. او تهاجم اعراب مسلمان به ایران را یکی از عوامل این نابرابری‌ها دانست. لذا نسبت به عصر اسلامی رویکردی سخت انتقادی در پیش گرفت و نحوی غیرمحققانه حکومت‌های سامانی و ایلخانی را در یک ردیف نهاد. حال با توجه به این رویکرد، مسأله اصلی این نوشته این است که نگرش آخوندزاده نسبت به صفویه چیست و آن را چگونه ارزیابی و تحلیل کرده است. نگارنده با روشی توصیفی –تحلیلی به این نتیجه می‌رسد که آخوند زاده بر دو مساله تأکیدی خاص دارد: نخست، خرافات و دیگری آغاز عصر جدید در غرب و مواجهۀ ایرانیان با آن. با این دو رویکرد تاریخ صفویه برای وی اهمیت خاصی یافته است. چنانکه در دو نوشته اختصاصی یعنی «ستارگان فریب خورده ( یوسف شاه)» و «نقد اشعار وتبار سروش اصفهانی» به تاریخ صفویه ، افکار و شیوۀ مملکتداری آنها پرداخت و در قیاس با سایر سلسله‌های پس از اسلام انتقادهای به مراتب بیشتری را متوجه صفویان کرده است. تا آنجا که اغلب نقدهای او به دورۀ اسلامی بصورت تلویحی متوجه صفویه است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Mirza Fatali Akhundov 's critical approaches to the Safavid government

نویسنده [English]

  • ali salarishadi
Associate professor of history research institute of human sciences and cultural studies
چکیده [English]

Akhundov is one of the first Iranian intellectuals who, despite his traditional education in Iran, under the influence of the intellectual atmosphere of the Caucasus, realized Iran's backwardness and tried to find the roots of Iran's inequality with the Western world. However, he hastily and unresearched discussions. One of the topics he focused on was the reflection on Iran's history and historical past, which he divided into two parts: the ancient golden period and the violent Islamic age. He considered the attack of Muslim Arabs on Iran as one of the causes of these inequalities. Therefore, he took a harsh critical approach towards the Islamic era and unresearchedly put the Samani and Ilkhani regimes in the same row. According to this approach, the main issue of this article what is Akhundzadeh's attitude towards Safavid and how he evaluated and analyzed it. Using a descriptive-analytical method, the author comes to the conclusion that Akhundov emphasizes two special issues: first, superstitions, and secondly, the beginning of a new era in the West and the Iranians' confrontation with it. With these two approaches, Safavid history has gained special importance for him. So that in two dedicated articles "Deceptive Stars (Youssef Shah)" and "Criticism of Soroush Esfahani's Poems and Ancestors" he has discussed the history of the Safavid dynasty, their thoughts and government. Compared to other post-Islamic dynasties, he has made many more criticisms of the Safavid dynasty. As far as most of his criticisms of the Islamic period are implicitly directed at Safavid.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Akhundov
  • Safavid
  • Shah Abbas
  • Yusuf Shah
  • Najm-e Sani
آخوند زاده ، فتح علی (1351) ، مقالات، گردآورنده باقر مومنی ، تهران ، انتشارات آوا.
- آخوندزاده،فتحعلی،1395)، مکتوبات کمال الدوله وملحقات آن، به اهتمام علی اصغر حقدار،آنکارا، ناشر باشگاه ادبیات.
- آخوند زاده، فتحعلی ( 1356)، تمثیلات( شش نمایشنامه ویک داستان)، ترجمه محمد جعفر قراچه داغی، تهران، انتشارات خوارزمی.
-  آخوند زاده ( 1400) مجموعه آثار ، تصحیح وتحقیق علی اصغر حقدار، ایالات متحده آمریکا، باشگاه ادبیات .
- آخوند زاده، فتحعلی( بی تا )،ستارگان فریب خورده ،رسول پدرام (ترجمه ی تازه به فارسی)؛ در سایت ذیل: http://www.rpedram.com
- آدمیت ، فریدون( 1349)، اندیشه های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران، انتشارات خوارزمی.
- آقا حسینی ،علیرضا ، مهدی پور ،آسیه (1392)«شالوده شکنی گفتمان موج اول روشنفکری در ایران:میرزا ملکم خان، آخوندزاده و میرزا آقا خان کرمانی» دوفصلنامه علمی  پژوهشی دانش سیاسی، سال نهم، شماره دوم  (پیاپی 18 )، پائیز و زمستان .
- اسکندر بیگ منشی، 1350، تاریخ عالم آرای عباسی، ایرج افشار: انتشارات امیرکبیر.
- امیر محمود خواندمیر،( 1370 )، تاریخ شاه اسمعیل و شاه تهماسب صفوی ، به تصحیح محمدعلی جراحی، تهران، نشر گستره.
- امینی هروی، امیرصدرالدین سلطان ابراهیم ( 1383 )، فتوحات شاهی، به کوشش محمد رض ا نصیری ،
تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- بشیری، محمود ( 1371) نقد وبرسی آثار وافکار آخوند زاده ،مجله آشنا، شماره بیست وهفتم ، سال پنجم ، بهمن واسفند.
- حائرى، عبدالهادى( 1360) تشیع و مشروطیت در ایران،تهران ،انتشارات امیر کبیر.
- حسینی استرآبادی، سید حسین بن مرتضی ( 1364 ). تاریخ سلطانی از شیخ صفی تا شاه صفی، تصحیح احسان اشراقی، تهران ، انتشارات علمی.
-جعفریان ، رسول(1390) «نظریه اتصال دولت صفویه با دولت صاحب الزمان علیه السلام»،نمونه هاى تاریخى، به ضمیمه رساله« شرح حدیث دولتنا فى آخرالزمان » ،پیام بهارستان دوره دوم ، سال سوم شماره 11.
جنابدی، میرزابیک ( 1378 )، روضه الصفویه، تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد، تهران، بنیاد موقوفات دکترمحمود افشار.
- خواند میر ،غیاث الدین بن همام الدین  حسینی(1362 ) تاریخ حبیب السیر،زیر نظرمحمد دبیر سیاقی، تهران، کتابفروشی خیام.
- داورى،رضا ( 1364)  ناسیونالیسم، حاکمیت ملى و استقلال، اصفهان ،انتشارات پرستش.
- روملو، حسن بیگ ( 1384 )، احسن التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران،انتشارات اساطیر.
- رویمر، هانس( 1384) تاریخ کمبریج ( دوره صفویه )، ترجمه یعقوب آژند ، تهران ، انتشارات جامی.
- ذکاوتی قراگزلو ، علیرضا (1383). جنبش نقطویه ، قم ، نشر ادیان.
- طهماسب صفوی ، 1363، تذکره شاه طهماسب، با مقدمه امرالله صفری.تهران:انتشارات شرق.
- قمی ،احمد بن شرف الدین ،1359، خلاصة التواریخ، به تصحیح دکتر احسان اشراقی، تهران ،انتشارات دانشگاه تهران .
- محمد یار بن عرب قطعان ، 1385،مسخر البلاد ( تاریخ شیبانیان) ،تصحیح نادره جلالی ،تهران ، میراث مکتوب.
- مجتهدی ، کریم (1356) «میرزا فتعلی آخوند زاده و فلسفه غرب »، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران سال بیست و سوم - شماره 1 و 2.
- معصوم علیشاه( 1382) ،طرایق الحقایق،به تصحیح محمد جعفر محجوب،انتشارات سنایی،تهران.
- منجم یزدی، ملاجلال الدین، 1366، تاریخ عباسی (روزنامه ملا جلال)،بکوشش سیف اله وحید نیا،تهران،انتشارات وحید.
- هدایت، رضا قلی خان ، 1380، تاریخ روضة الصفای ناصری، به تصحیح جمشید کیانفر، تهران، انتشارات اساطیر.
- هینتس ، والتر(1371) شاه اسماعیل دوم صفوی ، تهران ، انتشارت علمی وفرهنگی.
- ناجی،محمد یوسف(1387)،رساله در پادشاهی صفوی، بکوشش رسول جعفریان – فرشته کوشکی،تهران،کتابخانه،موزه ومرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
-  واله اصفهانی، محمد یوسف ( 1372)، خلدبرین، تصحیح میرهاشم محدث  ،تهران، موقوفات محمود افشار.