تحلیلی بر عوامل مؤثر بر شکار، اهداف و کارکردهای آن در عصر ناصری

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

2 استادیار تاریخ دانشگاه لرستان

10.30465/hcs.2023.42728.2682

چکیده

شاهان در اکثر دوره‌های تاریخی به تفریحات متفاوتی پرداخته‌اند، اما یکی از سرگرمی‌هایی که در بین همه‌ی آنان مشترک بوده، شکار است. دودمان‌های مختلف حاکم بر ایران همواره به شکار توجه ویژه‌ای داشته‌اند و دوره‌ی قاجار یکی از نمایان‌ترین این دوره‌هاست، بویژه در عصر ناصری شخص ناصرالدین‌شاه، شاهزادگان و حتی مردمان عادی هم به شکار علاقه‌ی وافری داشتند و به همین دلیل همه‌روزه به شکارگری مشغول بودند. در پژوهش حاضر تلاش خواهد شد تا با روش توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از متون دست اول، سفرنامه‌ها و خاطرات به این پرسش پاسخ داده شود که عوامل مؤثر بر شکار، کارکردهای شکار و اهداف شکار در عصر ناصری چه بوده اند؟ دستاوردهای پژوهش بیانگر آن است که آب‌وهوا، قرق‌گاه‌ها، وفور شکارگاه‌ها، توان و قدرت فیزیکی افراد، باورهای بی‌اساس، تنوع در آلات شکار و رفتار تحسین‌آمیز، از عوامل مؤثر بر طریقه‌ی شکارگری در این دوره بوده اند. شکار در دوران قاجار بویژه عصر ناصری به دو صورت آزاد و قرق انجام می‌گرفت. در شکار آزاد، شاه و همه‌ی افراد مجاز به شکارگری بودند، اما شکار قرق اغلب مختص به شاه بود. اگرچه نخستین انگیزه‌ی شاه و درباریان از شکار، تفریح و سرگرمی بود، اما در حقیقت اهداف دیگری مانند تمرین مهارت، تأمین آذوقه از گوشت شکار، تقویت روابط خارجی با فرستادن حیوانات شکار شده به عنوان خلعت، ارضای حس سلحشوری و قدرت و دفع خطرات احتمالی را نیز در پی داشت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An analysis of the factors affecting hunting, its goals and functions in the Nasserite era

نویسندگان [English]

  • Zahra Ghanbari 1
  • Sahmeddin Khazaee 2
1 Department of History of Lorestan University, Khoram Abad, Iran
2 Assistance Profesor in history of Lorestan University
چکیده [English]

Kings have had different funs in most historical periods, but one of the common funs is hunting. Different dynasties ruling of Iran have always paid special attention to hunting and the Qajar period is one of the most prominent of these periods, especially in the Nasserite era, Nasser al-Din Shah, princes and even ordinary people were very interested in hunting and therefore engaged in hunting every day. In the present study, attempt will be made to by descriptive-analytical method and by using travelogues, memoirs and documents, answer the question that what were the factors affecting hunting, hunting functions and hunting goals in the Nasserite era? The findings of the study indicate that the climate, sanctuaries, abundance of hunting grounds, physical strength of people, unfounded beliefs, variety of hunting tools and admirable behavior, have been effective factors in the hunting method in this period. Hunting during the Qajar period, especially during the Nasserite era, was carried out in two forms, free and enclosed. In free hunting, the king and everyone else were allowed to hunt, but enclosed hunting was often reserved for the king. Although the king and courtiers' first motivation of hunting was entertainment, in fact also followed other purposes such as skill training, providing food from hunting meat, strengthening foreign relations by sending hunted animals as disgrace, satisfying the sense of warfare and power, and averting possible dangers.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hunting
  • Nasserite era
  • Enclosed hunting
  • Free hunting
  • Animal species
آدینه‌وند، مسعود و دیگران(1395)، «تحلیل پدیده‌ی شکار سلطنتی در عصر قاجار»، گنجینه‌ی اسناد، سال بیستم و ششم، دفتر چهارم، صص 63-42.
آریا، محمدحسین(1376)، لرستان در سفرنامه‌ی سیاحان، تهران: فکرروز.
ارفع­الدوله، میرزا رضاخان (1378)، خاطرات پرنس ارفع، به کوشش علی دهباشی، تهران: شهاب ثاقب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان(1363)، «المآثر و الآثار»، چهل سال تاریخ ایران، گنجینه‌ی اسناد تاریخ ایران در دوره‌ی پادشاهی ناصرالدین‌شاه، جلد1، به کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1363)، روزنامه مرآت‌السفر و اردوی همایون، بخط میرزا محمدرضا کلهر،جلد 1، با مقدمه ایرج افشار و عبدالله فرادی، تهران: گلشن.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1367)،مرآة‌البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، جلد 4، تهران: دانشگاه تهران.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان(1367)، مرآت‌البلدان، به کوشش دکتر عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، جلد اول تا چهارم، تهران: موسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان(1377)، «روزنامه‌ی خاطرات» اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات در اواخر دوره‌ی ناصری، مربوط به سال‌های 1292تا 1313ه. ق ، با مقدمه و فهارس از ایرج افشار، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
افضل‌الملک، غلامحسین (1361)، افضل‌الملک، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: تاریخ ایران.
امانت، عباس (1383)، قبله‌ی عالم، ناصرالدین‌شاه و پادشاهی ایران، ترجمه حسن کامشاد، تهران: کارنامه.
اوبن، اوژن (1362)، «ایران امروز»، سفرنامه و بررسی‌های سفیر فرانسه در ایران 1906-1907، ایران و بین‌النهرین، ترجمه و حواشی و توضیحات: علی‌اصغر سعیدی، تهران: نقش‌جهان.
اورسل، ارنست(1382)، سفرنامه‌ی قفقاز و ایران، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بروگش، هینریش(1367)، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه‌ی مهندس کردبچه: اطلاعات.
بن‌تان، اگوست(1390)، سفرنامه‌ی اگوست بن‌تان، ترجمه منصوره نظام‌مافی اتحادیه.
بنجامین، س-ج-و (1363)، «ایران و ایرانیان عصر ناصرالدین‌شاه»، نخستین سفیر ایالات متحده‌ی آمریکا در ایران، ترجمه مهندس محمدحسین کردبچه، تهران: جاویدان.
بیانی، خانبابا(1375)، «پنجاه سال تاریخ ایران در دوره‌ی ناصری مستند به اسناد تاریخی و آرشیوی»، چهره و سیمای راستین ناصرالدین‌شاه، جلد 1 و 2، تهران: علم.
پولاک، یاکوب ادوارد(1368)، سفرنامه پولاک، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
تاج‌السلطنه (1361)، خاطرات تاج‌السلطنه، به کوشش منصوره اتحادیه(نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران: تاریخ ایران.
تاورنیه (1336)، سفرنامه‌ی تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، با تجدید نظر کلی و تصحیح دکتر حمید شیرانی، اصفهان: کتابخانه سنایی.
چریکف(1358)، سیاحت‌نامه‌ی مسیو چریکف، به کوشش علی‌اصغر عمران، ترجمه‌ آبکار مسیحی، 3، زیر نظر ایرج افشار، تهران: مجموعه‌ی منابع و اسناد تاریخی دوره‌ی قاجار.
دالمانی، هانری‌رنه (1335)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمه و نگارش آقای فره‌وشی مترجم همایون، تهران: ابن‌سینا: امیرکبیر.
دریکوندی، رضا و مصطفی ندیم (1398)، «تحلیل و بررسی جایگاه شکار سلطنتی و کارکردهای متنوع آن در عصر صفوی»،پژوهش‌نامه‌ی تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال هشتم، شماره‌ی اول، صص 69-99.
دو روششوار، کنت ژولین(1378)، خاطرات سفر ایران، ترجمه‌ی مهران توکلی، تهران: نی.
دوراند، سرتی‌مور (1346)، «سفرنامه‌ی دوراند»، مربوط به هیات سرتی‌مور دوراند وزیر مختار انگلیس در ایران، ترجمه علی‌محمد ساکی، خرم‌آباد: کتاب‌فروشی محمدی.
دوسرسی، کنت (1362)،ایران در 1840-1839(1256-1255ق)، ترجمه احسان اشراقی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
دیولافوا، مادام ژان (1376)، سفرنامه خاطرات کاوش‌های باستان‌شناسی شوش 1884-1886، ترجمه ایرج فره‌وشی، تهران: دانشگاه تهران.
روزنامه‌ ایران(1374)، جلد اول، شماره‌ی 208-1، کتابخانه‌ی ملی جمهوری اسلامی ایران، با همکاری مرکز تحقیقات رسانه‌ها، تهران: کتابخانه‌ی جمهوری اسلامی ایران.
روزنامه‌ وقایع اتفاقیه(1373)، جلد1تا4، 1-130، کتابخانه‌ی ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، تهران.
سرنا، کارلا (1362)، آدم‌ها و آیین‌ها در ایران، ترجمه علی‌اصغر سعیدی، تهران: نقش جهان.
سیاح، محمدعلی (1346)، خاطرات حاج سیاح، زیر نظر ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
شهیدانی، شهاب و دیگران (1399)، «بررسی و تحلیلی بر آداب و اخلاق شکار حیوانات در عصر صفویه»، تاریخ‌نامه‌ی ایران بعد از اسلام، سال یازدهم، شماره‌ی بیست و دو، صص 105-128.
شیبانی، بصیرالملک (1374)، روزنامه خاطرات بصیرالملک شیبانی، به کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران: دنیای کتاب.
شیبانی، بصیرالملک(1374)، روزنامه‌ی خاطرات بصیرالملک شیبانی 1306-1301ه.ق در روزگار پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار، به کوشش ایرج افشار_ محمدرسول دریاگشت، تهران: دنیای کتاب.
شیل، لیدی (1362)،خاطرات لیدی شیل، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران: نشر نو.
عزالدوله و ملکونوف (1363)، سفرنامه‌ی ایران و روسیه «نواحی شمال ایران»، به کوشش محمد گلبن_ فرامرز طالبی، تهران: دنیای کتاب.
عزیزالسلطان، ملیجک ثانی (1376)، روزنامه‌ی خاطرات، گردآورنده محسن میرزایی، چاپ اول،تهران: زریاب.
عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا سالور (1374)، روزنامه‌ی خاطرات،  به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، جلد1 تا 10، تهران: اساطیر.
فریزر، جیمز بیلی(1364)، سفرنامه‌ی فریزر معروف به سفر زمستانی، از مرز ایران تا تهران و دیگر مرزهای ایران، ترجمه‌ی دکتر منوچهر امیری، تهران: توس.
فلاندن، اوژن (بی‌تا)،سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نورصادقی، تهران: اشراقی.
فووریه، ژوآنس(1385)، «سه سال در دربار ایران»، از 1306 تا 1309 قمری، ترجمه‌ی عباس اقبال، تهران: علم.
قاضی‌ها، فاطمه (1389)، گزارش شکارهای ناصرالدین‌شاه 1279-1281ه.ق، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
قنبری، زهرا و توران طولابی (1399)، «شکار حیوانات توسط اشراف قاجار و پیامدهای زیست‌محیطی آن»، تاریخ و فرهنگ دانشگاه فردوسی مشهد، سال پنجاه و دو، شماره 1، صص 115-140.
قنبری، زهرا و سهم‌الدین خزایی (1400)، «قرق و امنیت شکار در عصر ناصری»، مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامه‌ی انجمن ایرانی تاریخ، سال سیزدهم، شماره‌ی پنجاهم، صص 25-1.
کرزن، جرج ناتائیل (1373)،ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، جلد2، تهران: علمی و فرهنگی.
مارکام، کلمنت (1367)، تاریخ ایران در دوره قاجار، ترجمه گونه‌ای از میرزا رحیم فرزانه، به کوشش ایرج افشار، تهران: فرهنگ ایران.
مته، رودی (1399)، تفریحات ایرانیان (مخدرات و مسکرات از صفویه تا قاجاریه)، ترجمه مانی صالحی علامه، چاپ سوم، تهران: نامک.
مخبرالسلطنه، حاج مهدی‌قلی هدایت (1385)، خاطرات و خطرات، چاپ ششم، تهران: زوار.
مخبرالسلطنه، حاج مهدی‌قلی هدایت (بی‌تا)،گزارش ایران، به اهتمام محمدعلی صوتی، تهران: نقره.
مراغه‌ای، زین‌العابدین(بی‌تا)، سیاحتنامه‌ی ابراهیم‌بیک: چاپ قاهره.
مستوفی، عبدالله(1388)، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره‌ی قاجار از آقامحمدخان تا آخر ناصرالدین‌شاه، جلد1، تهران: زوار.
مسعود میرزا، ظل‌السلطان(1362)، «تاریخ سرگذشت مسعودی»، زندگی‌نامه و خاطرات ظل‌السلطان، چاپ اول، تهران: دنیای کتاب.
معیرالممالک، دوستعلی‌خان (1361)، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‌شاه، تهران: تاریخ ایران.
معیرالممالک، دوستعلی‌خان(1390)، وقایع‌الزمان(خاطرات شکاریه)، به کوشش خدیجه نظام‌مافی، چاپ اول، تهران:تاریخ ایران(شرکت سهامی خاص)
معین، محمد(1386)، فرهنگ فارسی معین، دوجلدی، تهران: اَدِنا.
مکنزی، چارلز فرانسیس (1359)،سفرنامه‌ شمال، گزارش چارلز فرانسیس مکنزی اولین کنسول انگلیس در رشت از سفر به مازندران و استرآباد، تهران: گستره.
ملک‌المورخین، عبدالحسین‌خان (بی‌تا)، مرآت‌الوقایع مظفری، جلد1، بی‌جا: میراث مکتوب.
ناصرالدین‌شاه قاجار (1361)، سفرنامه‌ی خراسان، به خط میرزا محمدرضا کلهر، تهران: بابک.
ناصرالدین‌شاه قاجار (1367)،روزنامه سفر گیلان، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، گیلان: مؤسسه فرهنگی جهانگیری.
ناصرالدین‌شاه قاجار (1367)، روزنامه‌ی سفر گیلان، تصحیح و تحشیه: دکتر منوچهر ستوده، گیلان: موسسه‌ی فرهنگی جهانگیری.
ناصرالدین‌شاه قاجار (1378)، یادداشتهای روزانه‌ی ناصرالدین‌شاه (1300-1303ق)، به کوشش پرویز بدیعی، سازمان اسناد ملی ایران، تهران: اسناد سازمان ملی ایران.
ناصرالدین‌شاه قاجار (1389)،روزنامه‌ی خاطرات ناصرالدین‌شاه(از محرم تا شعبان 1306ه.ق)، تصحیح و ویرایش عبدالحسین نوایی و الهام ملک‌زاده. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
ناصرالدین‌شاه قاجار (1390)، سفرنامه‌های عصر ناصرالدین‌شاه، نامه‌ی مازندران، مجموعه‌ی اول، به کوشش مصطفی نوری، تهران: البرز.
ناصرالدین‌شاه قاجار (1399)، روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه از شوال 1288 تا ذیحجه1290، به کوشش مجید عبد امین، تهران: سخن.
نایب‌الایاله، رضاقلی میرزا(1361)، سفرنامه رضاقلی میرزا، زیر نظر ایرج افشار، به کوشش اصغر فرمانفرمایی قاجار، تهران: اساطیر.
نجمی، ناصر(1367)، طهران عهد ناصری، تهران: عطار.
نوائی، عبدالحسین(1361)، شرح حال عباس‌میرزا ملک‌آرا، با مقدمه‌ای از عباس‌اقبال آشتیانی، شامل قسمت مهمی از وقایع سلطنت ناصرالدین‌شاه، تهران: بابک.
نوربخش، حسین (1346)، کریم شیره‌ای، با مقدمه محمدجعفر محجوب، تهران: کتابخانه سنایی.
هدایت، رضاقلی‌خان (1380)، «تاریخ روضه‌الصفای ناصری»، در سلطنت محمدشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار، تصحیح و تحشیه جمشید کیان‌فر، جلد10، تهران: اساطیر.
هدین، سون(بی‌تا)، کویرهای ایران، ترجمه‌ی پرویز رجبی: توکا.
وامبری، آرمین (1372)، «زندگی و سفرهای وامبری»، دنباله‌ی سیاحت درویشی دروغین، ترجمه‌ی محمدحسین آریا، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
ویشارد، جان(1363)، بیست سال در ایران، ترجمه علی پیرنیا، تهران: نوین.