کارکرد و جایگاه شیخ‌الإسلامی در دورة قاجار با تکّیه براسناد

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار تاریخ. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

2 دانش آموخته دکتری تاریخ ایران دانشگاه اصفهان

10.30465/hcs.2022.41852.2649

چکیده

منصب "شیخ الاسلام" برای نخستین بار در اواخر قرن چهارم هجری و در خراسان به کار گرفته شد. در دوره‌های بعد این منصب تداوم یافت، امّا اوج شهرت و اقتدار آن در دوره صفویه بود که بالاترین مقام دینی را داشت. علاوه بر مرکز حکومت، درسایر شهرهای مهم هم منصب "شیخ الاسلام" به عنوان بالاترین مقام مذهبی وجود داشت. هر چند این منصب در دوره های زندیه و افشاریه اهمیت و جایگاه سابق خود را از دست داد، ولی با روی کارآمدن قاجاریه بار دیگر اهمیت یافت و نقش مهمی را در حکومت و همچنین اجتماع ایفا نمود. "نقش و جایگاه منصب شیخ الاسلام در ساختار حکومت قاجار و همچنین جایگاه و کارکرد آن در اجتماع" به عنوان ابهام و مسأله این پژوهش قلمداد شده است. پژوهش پیش رو بر آن است تا با روشی توصیفی- تبیینی و با استفاده از اسناد منتشر نشده همچون فرمان‌ها، ملفوفه‌فرمان و ... به سوال پژهش پاسخ دهد. موضوع این پژوهش از جمله موضوعات نو و بدیعی است که تا کنون کمتر بدان پرداخته شده و تلاش شده است تا با بهره گیری از اسناد، شناختی بی واسطه و مستقیم از لقب و منصب شیخ الاسلامی، که روزگاری نه چندان دور از جمله جایگاههای تعیین کننده در سلسله مراتب اجتماعی و دینی ایران به شمار می آمد، به دست داده شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The function and position of Sheikh al-Islami in the Qajar period with reference to the Rasnad

نویسندگان [English]

  • mohammadjawad moradinia 1
  • alireza niknezhad 2
1 Assistant Professor of National Library & Archives of Iran
2 PhD in Iranian History, University of Isfahan
چکیده [English]

The position of "Sheikh al-Islam" was used for the first time at the end of the fourth century of Hijri in Khorasan. In the following periods, this position was continued, but the height of its fame and authority was during the Safavid period, when it had the highest religious position. In addition to the government center, there was a counterpart of "Sheikh al-Islam" as the highest religious authority in other important cities. Although this post lost its former importance and status during the Zandiya and Afshariya periods, but with the rise of the Qajar dynasty, it became important again and played an important role in the government and society. "The role and position of Sheikh al-Islam in the structure of the Qajar government as well as its position and function in society" is considered as the ambiguity and problem of this research. The upcoming research aims to answer the question of the researcher with a descriptive-explanatory method and using unpublished documents such as decrees, envelopes, etc. The topic of this research is one of the new and original topics that have been less discussed so far and an attempt has been made to get a direct and immediate knowledge of the title and position of Shaykh al-Islami, which was one of the defining positions not so long ago, by using documents. In the social and religious hierarchy of Iran, it was considered to be given.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shaykh al-Islam
  • Sharia courts
  • Qajar
  • Judicial system
  • Social
  • کتابنامه

    اسناد:

    • آرشیو اسناد سازمان اسناد و کتابخانة ملّی ایران، فرمان فتحعلی‌شاه به امان‌الله‌خان والی کردستان، 1232 ق،84- 998.
    • ----------------------------------، فرمان ناصرالدّین‌شاه در خصوص شیخ‌الإسلامی تنکابن، 1236 ق، 84- 998.

    3---------------------- ملفوفه‌فرمان ناصرالدین‌شاه ضیاءالملک، بی تا، 428-296.

    4- ----------------------------------،ملفوفه‌فرمان ناصرالدین‌شاه به شهاب‌الملک، 1293 ق، 424- 296.

    5- ----------------------------------،ملفوفه‌فرمان ناصرالدین‌شاه به ظل‌السلطان در مورد شیخ‌الإسلام کردستان، 1299 ق، ش 413- 296.

    6- ----------------------------------،رقم عباس‌‍‍‍‌میرزا در خصوص آقامیرسیدعلی شیخ‌الإسلام مرند و زنوز  و گرگر، 1224 ق، ش 12184 – 296.

    7- ----------------------------------، ملفوفه‌رقم مظفرالدین‌میرزا به میرزاحسین مرندی، محرم 1311 ق ، 1282– 296.

    8- ----------------------------------، ----------------------------، جمادی‌الاخر 1311 ه.ق، ------.

    9- ----------------------------------،ملفوفه‌رقم سالارالدّوله1330. ق، 195- 997.

    10- ------------------------------، مستمریات کل ممالک محروسه، 1301 ق، 7220- 295

    11- ------------------------------، مستمریاتکل ممالک محروسه، 1302 7221- 295

    12- ----------------------------------، دفتر ثبت اسناد، ش 8159- 295.

     

    کتابها:

    • ابن بطوطه؛(1370)،سفرنامة ابن بطوطه،ترجمة محمدعلی موحد، 2 جلد، تهران، آگاه، چاپ پنجم.

    2- اعتمادالسلطنه، محمّدحسن‌خان؛(1367)، تاریخ منتظم ناصری ، تصحیح محمداسماعیل رضوانی،3 جلد، تهران: دنیای کتاب.

    3- اعتمادالسلطنه، محمّدحسن‌خان؛(1374)، المآثر والآثار، تصحیح ایرج افشار،3 جلد، تهران: اساطیر.

    4- بیلی فریزر، جیمز؛(1364)، سفرنامه فریزر، ترجمه منوچهر امیری، تهران: توس.

    5- دروویل، گاسپار؛(1389)، سفرنامه دروویل، ترجمه جواد محیی،قم: نیلوفرانه.

    6- دیوان‌بیگی، میرزاحسین‌خان؛( 1382)، خاطرات دیوان‌بیگی، به تصحیح ایرج افشار، تهران: اساطیر.

    7- رضائی،امید؛(1390)، در آمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، تهران: پژوهشگاه علوم و مطالعات فرهنگی.

    8- شاردن، ژان ؛ (1338)، سیاحتنامه،6 ج، ترجمه محمد عباسی،تهران: بی نا.

    9- غزالی، امام محمد؛ (1333)، فضائل‌الانام من رسائل حجه‌الاسلام، به تصحیح عباس اقبال، تهران: ابن سینا.

    10- فسائی، میرزاحسن حسینی، فارسنامة ناصری، تصحیح منصور رستگار فسائی، 2 جلد، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، 1392.

    11- کسروی، احمد؛(1363 )، تاریخ مشروطه ایران، تهران: امیرکبیر.

    12-  مروی، محمّدکاظم؛(1374)، تصحیح محمّدامین ریاحی، 3 جلد، تهران، علمی، چاپ سوم.

    13- مستوفی، عبدالله؛ (1386)، شرح زندگانی یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، 30 جلد، تهران:هرمس.

    14- میرزاسمیعا ؛( 1368)، تذکره‌الملوک، تهران: امیر کبیر.

    15- نادرمیرزا، (1393)تاریخ و جغرافیای دارالسّلطنة تبریز، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، آیدین.

    16-هدایت، رضا قلیخان؛(1339)، تاریخ روضه‌الصفای ناصری، 10ج ، تهران: خیام.

     

    مجله:

    سلطانی مقدم،حمیده و سعیده ؛( 1389)، نه فرمان شیخ الاسلامی، عقد نامه و معافیت از سربازی از قرن دوازدهم و سیزدهم هجری، تهران: پیام بهارستان، د2، س 3، ش10.

     

    لغتنامه

    علی‌اکبر دهخدا، لغتنامۀ دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، جلد 10، 1377، چاپ دوم از دورۀ جدید.

     

    دایرة‌المعارف

    دایرة‌المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی و بهاءالدّین خرّمشاهی، ج 10، تهران، نشر شهید سعید محبّی،1383، مدخل شیخ‌الإسلام.