هفتخان مأمون (بازدید خلیفه مأمون از دخمۀ خسرو انوشیروان)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

چکیده
داستان بازدید عبدالله مأمون (198-218 هجری) خلیفۀ نام‌آور عباسیان از دخمۀ خسرو انوشیروان (531-579 م.)، دست‌کم از سدۀ پنجم هجری، با روایت‌های گوناگون در منابع تاریخی آمده است. مأمون آگاه از دادگری و خردمندی پادشاه ایرانی، کنجکاوانه به دیدار دخمۀ او می‌رود و آنگاه با دیدن شُکوه کالبد مردۀ او و نیز درون‌مایۀ اندرزهای اخلاقی او چنان به شگفت می‌آید که همدلانه زبان به ستایش بزرگی و خردمندی و برتری خسرو انوشیروان می‌گشاید. در روایتی از این حکایت که در «تاریخ بناکتی» نوشتۀ داوود بن محمَّد بناکتی (مرگ: 730 هجری) آمده است، تلاش مأمون برای یافتن و ورود به دخمۀ خسرو انوشیروان، به‌گونه‌ای بازگو می‌شود که یادآورِ بُن‌مایۀ گذشتن پهلوان از چندین سختی و دشواری برای دست یافتن به هدفی معیّن است که این بُن‌نامه، الگوی هفت‌خان نامیده می‌شود. با این‌که پژوهش‌های فراوانی دربارۀ بُن‌مایۀ هفت‌خان در فرهنگ ایرانی انجام شده و نیز به بازدید مأمون از دخمۀ خسرو انوشیروان پرداخته شده است، در هیچکدام از این پژوهش‌ها، این بازدید در چارچوب بُن‌مایۀ ایرانی هفت‌خان واکاوی نشده است. در این جستار، تلاش خواهد شد که این حکایت را هرچند ساختگی و خیالی باشد، در چشم‌انداز بزرگ‌تر الگوگیری عباسیان از ساسانیان و فرهنگ ایرانی با راهنمایی ایرانیانِ فرهیختۀ کارگزارِ خلافت بغداد بنگریم تا احتمالاً روشن شود که پردازندگان این حکایت که شاید بتوان آن را «هفت‌خان مأمون» نیز نامید، چه کسانی بوده‌اند و اگرچه خیالی و ساختگی، چرا مأمون خلیفۀ بزرگ جهان اسلام را به دیدار خسرو انوشیروان پادشاهِ ایرانیِ زردشتی برده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Maʼmūn's Haftkhān: The visit paid by Maʼmūn to Khusraw I's tomb

نویسنده [English]

  • Shahram Jalilian
چکیده [English]

 
The story of the visit paid by ʽAbd-allāh Maʼmūn as an ʽAbbasid caliph (814-834 CE) to Khusraw I's tomb (531-579 CE) has been told in a great many historical sources at least since the eleventh century. Aware of the Persian ruler's fairness and sagacity, the caliph pays a visit out of curiosity to the tomb, and begins to extol his virtues upon seeing Khusraw's corpse and the moral themes there. In an account provided by Tārikh-e Banākatī written by Dāwūud b. Moḥammad Banākatī (d. 730/1329), Maʼmūn's effort to find the tomb is narrated as though a hero goes through the arduous stages of a quest to achieve a predetermined end. The process resembles a leitmotif called haftkhān, or literally 'seven stages'. Notwithstanding a large number of studies discretely dealing with the leitmotif and the quest, the visit by Maʼmūn has never been analyzed in terms of the leitmotif. We will try to examine the embed it, regardless of whether it is real or imaginative, in a wider perspective which involves the Abbasids' emulation of the Sasanian and Persian culture through the good offices of the cultured Persian agents working in the caliphate establishment in Baghdad. This will probably reveal who were behind the narrating or fabricating of what we may designate as Haftkhān-e Maʼmūn, and why the caliph of the Muslim world set out to visit the tomb of a Persian Zoroastrian king.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Maʼmūn
  • Khusraw I
  • Daxma
  • Tārikh-e Banākatī
  • Haftkhān
  • Fażl b. Sahl
  • Ḥasan b. Sahl
ابن‌بابویه، محمَّد بن علی (1387). عیون اخبار الرضا (ع). ج1. ترجمۀ آقانجفی اصفهانی. قم: پیام علمدار.
ابن‌خلکان، احمد بن محمَّد بن ابی‌بکر (1398 ه.ق.). وفیات الاعیان. ج2. بیروت: دار صادر.
ابن‌طقطقی، محمَّد بن علی (1390). تاریخ فخری: در آداب ملکداری و دولت‌های اسلامی. تهران: علمی و فرهنگی.
ابن‌مسکویه، ابوعلی احمد بن محمَّد (1355). جاویدان خرد. ترجمة تقی‌الدین محمَّد شوشتری ارّجانی. به‌کوشش بهروز ثروتیان. تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
ابن‌ندیم، محمَّد بن اسحاق (1381). الفهرست. ترجمۀ محمَّد رضا تجدّد. تهران: اساطیر.
ابن‌هشام (1377). سیرت رسول‌الله. ترجمه و انشای رفیع‌الدین اسحق بن محمَّد همدانی قاضی ابرقوه. ج1. با مقدمه و تصحیح اصغر مهدوی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ابوالمعالی، محمَّد بن عبیدالله (1376). بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی. تصحیح عباس اقبال آشتیانی و محمَّدتقی دانش‌پژوه. به‌اهتمام محمَّد دبیرسیاقی. تهران: روزنه.
الاستبصار فی عجائب الامصار: وصف مکه و المدینه، و مصر و بلاد المغرب (1986م). نشر و تعلیق: سعد زغلول عبدالحمید. بغداد: دار الشوون الثقافیه العامه.
اشپولر، برتولد (1379). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ج1. ترجمۀ جواد فلاطوری. تهران: علمی و فرهنگی.
اصفهانی، حمزه بن حسن (1346). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمة جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اقبال، عباس (1345). خاندان نوبختی. تهران: طهوری.
ایزدپناه، حمید (1350). آثار باستانی و تاریخی لرستان. تهران: انجمن آثار ملّی.
آذرفرنبغ فرخزادان (1376). ماتیکان گجستگ ابالیش. ترجمۀ ابراهیم میرزای ناظر. تهران: هیرمند.
آسانا، جاماسب جی (1382). «اندرز خسرو قبادان». متن‌های پهلوی. ترجمۀ سعید عریان. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور. ص75-76.
آلتهایم، فرانتس (1393). ساسانیان و هون‌ها. ترجمۀ هوشنگ صادقی. تهران: نشر فرزان روز.
آیدنلو، سجّاد (1388). «هفت‌خانِ پهلوان». نشریة ادب و زبان فارسی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. دورة جدید. شمارة 26. پیاپی 23. ص1-27.
بناکتی، ابوسلیمان داود بن ابی‌الفضل (1348). تاریخ بناکتی، روضه اولی الالباب فی معرفه التواریخ و الانساب. به‌کوشش جعفر شعار. تهران: انجمن آثار ملّی.
بیرونی، ابوریحان (1392). آثار باقیه (از مردمان گذشته). ترجمه و تعلیق پرویز سپیتمان (اذکائی). تهران: نشر نی.
تفضلی، احمد (1378). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به‌کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.
ثعالبی‌مرغنی، حسین بن محمَّد (1372). شاهنامة کهن: پارسیِ تاریخ غرر السیر. ترجمة محمَّد روحانی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
جباره‌ناصرو، عظیم و زهرا ریاحی‌زمین (1393). «بررسی تأثیر نیاکان در منظومه‌های پهلوانی پس از شاهنامه». فصلنامۀ علمی پژوهشی کاوش‌نامه. سال پانزدهم. شمارۀ 29. ص133-160.
جلیلیان، شهرام (1396). تاریخ تحولات سیاسی ساسانیان. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها/ سمت.
جلیلیان، شهرام و نجم‌الدین گیلانی (1396). «خسرو انوشیروان و شکوفایی فرهنگ و تمدن ایران در دورۀ ساسانیان». مجلۀ مطالعات ایرانی. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال شانزدهم. شمارۀ 31. ص21-34.
جمال‌زاده، محمَّدعلی (1355). «دخمة انوشیروان کجاست؟». یادگارنامة پورداود. فرهنگ ایران‌زمین. ج21. دفتر 4-1. ص25-60.
جهشیاری، ابوعبدالله محمَّد بن عبدوس (1348). کتاب الوزراء و الکُتّاب. ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی. تهران: ناشر مترجم.
خالقی‌مطلق، جلال (1386). حماسه، پدیده‌شناسی تطبیقی شعر پهلوانی. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
خالقی‌مطلق، جلال (1390). «هفتخان اسفندیار». فردوسی و شاهنامه‌سرایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ص891-897.
خالقی‌مطلق، جلال (1390). «هفتخان رستم». فردوسی و شاهنامه‌سرایی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. ص843-850.
خالقی‌مطلق، جلال (1393). یادداشت‌های شاهنامه (با اصلاحات و افزوده‌ها). بخش دوم و سوم. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.
خردنامه: اثری از قرن ششم هجری قمری (1378). به‌کوشش منصور ثروت. تهران: امیرکبیر.
داراب هرمزدیار (1922 م). روایات داراب هرمزدیار. ج2. به‌کوشش رستم اونوالا. بمبئی.
دالوند، حمیدرضا (1399 الف). تاریخ و سنت زردشتی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
دالوند، حمیدرضا (1399 ب). متون فارسی زردشتی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
دوبلوا، فرانسوا (1382). برزوی طبیب و منشاء کلیله و دمنه. ترجمۀ سیّدصادق سجادی. تهران: طهوری.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود (1371). اخبار الطوال. ترجمۀ محمود مهدوی‌دامغانی. تهران: نشر نی.
ذیلابی، نگار و زهرا محشری (1399). «ذهنیت‌های جغرافی‌نگاران مسلمان (از سدۀ سوم تا هفتم) دربارۀ شگفتی‌های جهان: محوطۀ باستانی اهرام مصر». تاریخ و تمدّن اسلامی. سال 16. شمارۀ 31. ص175-204.
راولینسن، هنری (1362). سفرنامۀ راولینسون (گذر از زهاب به خوزستان). ترجمة سکندر امان‌اللهی بهاروند. تهران: آگاه.
راوندی، محمَّد بن علی بن سلیمان (1363). راحه الصّدور و آیه السّرور در تاریخ آل سلجوق. به‌سعی و اهتمام محمَّد اقبال. تهران: علمی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1336). دو قرن سکوت. تهران: جاویدان.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1373 الف). تاریخ مردم ایران (1)؛ ایران قبل از اسلام. تهران: امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1373 ب). تاریخ ایران بعد از اسلام. تهران: امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1376). کارنامه اسلام. تهران: امیرکبیر.
سرکاراتی، بهمن (1385). «رستم یک شخصیّت تاریخی یا اسطوره‌ای؟». سایه‌های شکارشده (مجموعه مقالات). تهران: طهوری. ص27-50.
شاکد، شائول (1393). «برای روان: انتقال اندیشه‌ای زردشتی به اسلام». از ایران زردشتی تا اسلام (مطالعاتی دربارۀ تاریخ دین و تماس‌های میان‌فرهنگی). ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: ققنوس، ص317-322.
شهیدی، علی (1385). «مُهرهای خسرو پرویز». نامۀ ایران باستان. مجلۀ بین‌المللی مطالعات ایران باستان. مرکز نشر دانشگاهی. سال ششم. شمارۀ اول و دوم. ص21-47.
طبری، محمَّد بن جریر (1352). تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
طبری، محمَّد بن جریر (1380). تاریخنامۀ طبری. گردانیدۀ منسوب به بلعمی. به‌تصحیح و تحشیۀ محمَّد روشن. تهران: سروش.
طقوش، محمَّد سهیل (1394). دولت عباسیان. ترجمة حجت‌الله جودکی؛ با اضافاتی از رسول جعفریان. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
طوسی، محمَّد بن محمود بن احمد (1382). عجایب المخلوقات. به‌اهتمام منوچهر ستوده. تهران: علمی و فرهنگی.
عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر (1378). قابوس‌نامه. به‌اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی و فرهنگی.
غزّالی، محمَّد بن محمَّد (1351). نصیحه الملوک. به‌تصحیح و حواشی و تعلیقات جلال‌الدین همایی. تهران: انجمن آثار ملّی.
فرای، ریچارد نلسون (1393). عصر زرّین فرهنگ ایران. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. تهران: سروش.
فردوسی، ابوالقاسم (1393). شاهنامه. دفتر پنجم. به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم (1393). شاهنامه. دفتر دوم. به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم (1393). شاهنامه. دفتر هفتم. به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق و ابوالفضل خطیبی. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.
فردوسی، ابوالقاسم (1393). شاهنامه. دفتر یکم. به‌کوشش جلال خالقی‌مطلق. تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.
فوشه‌کور، شارل هانری دو (1377). اخلاقیات: مفاهیم اخلاقی در ادبیات فارسی از سدۀ سوم تا هفتم هجری. ترجمۀ محمَّدعلی امیرمعزی و عبدالمحمَّد روح‌بخشان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی: انجمن ایرانشناسی فرانسه در ایران.
قزوینی، محمَّد (1362). «مقدَّمة قدیم شاهنامه». هزارة فردوسی، شامل سخنرانیهای جمعی از فضلای ایران و مستشرقین دنیا در کنگرة هزارة فردوسی. تهران: دنیای کتاب. ص151-176.
قفطی، جمال‌الدین علی بن یوسف (1371)، تاریخ الحکماء قفطی (ترجمۀ فارسی از قرن یازدهم هجری). به‌کوشش بهین دارائی. تهران: دانشگاه تهران.
کاشفی، حسین بن علی (1393). اخلاق محسنی. تصحیح و تحقیق: سیّدحسن نقیبی. قم: زائر.
کریستنسن، آرتور امانوئل (1374). ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی. تهران: دنیای کتاب.
 کلیله و دمنه (1341). ترجمۀ ابوالمعالی نصرالله بن محمَّد منشی. به‌کوشش حسن حسن‌زاده آملی. تهران: سعدی.
کوپرسون، مایکل (1395). مأمون. ترجمۀ هاشم بناءپور. تهران: نشر نگاه معاصر.
گردیزی، عبدالحی الضحاک ابن محمود (1347). زین‌الأخبار. تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
محجوب، محمَّدجعفر (1395). دربارۀ کلیله و دمنه. تهران: خوارزمی.
محقق سبزواری، محمّدباقر (1381). روضه الانوار عباسی. به‌کوشش نجف لک‌زایی. قم: بوستان کتاب، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم.
محمَّدی، محمَّد (1379). تاریخ و فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدّن اسلامی و ادبیات عربی. تهران: توس.
محمّدی‌ملایری، محمَّد (1380). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. جلد چهارم: زبان فارسی همچون مایه و مددکاری برای زبان عربی در نخستین قرنهای اسلامی. تهران: توس.
محمَّدی‌ملایری، محمَّد (1388). ادب و اخلاق در ایران پیش از اسلام و چند نمونه از آثار آن در ادبیات عربی و اسلامی. تهران: توس.
مستوفی، حمدالله (1387). تاریخ گزیده. به‌اهتمام عبدالحسین نوائی. تهران: امیرکبیر.
مسعودی، علی ‌بن ‌حسین (1382). مُروجُ ‌الذَهَب و معادن الجوهر. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.
مسکوب، شاهرخ (1374). «بخت و کار پهلوان در آزمون هفت‌خان». تن پهلوان و روان خردمند. ویراستار: شاهرخ مسکوب. تهران: طرح نو. ص30-63.
مشکور، محمَّدجواد (1325). گفتاری دربارۀ دینکرد. تهران: فروهر.
ممتحن، حسینعلی (1354). «نهضت علمی و ادبی در روزگار خسرو انوشیروان». بررسیهای تاریخی. سال دهم. شمارۀ 1. ص133-172.
نخجوانی، هندوشاه بن سنجر بن عبدالله (1357). تجارب السَّلف در تواریخ خلفا و وزرای ایشان. به‌تصحیح و اهتمام عباس اقبال. تهران: کتابخانه طهوری.
نخستین، مهدی (1367). تاریخ سرچشمه‎های اسلامی آموزش و پرورش غرب. ترجمۀ عبدالله توکل. مشهد: آستان قدّس رضوی.
نفیسی، سعید (1312). «خسرو انوشیروان و حکمت یونانی او». مجلۀ مهر. سال یکم. ص36-41.
نولدکه، تئودور (1378). تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان. ترجمۀ عباس زریاب‌خوئی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ویسهوفر، یوزف (1377). ایران باستان (از 550 پیش از میلاد تا 650 پس از میلاد). ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: ققنوس.
وینتر، انگلبرت و بئاته دیگناس (1386). روم و ایران دو قدرت جهانی در کشاکش و همزیستی. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
هامین آنتیلا، یاکو (1399). خداینامگ: شاهنامۀ فارسی میانه. ترجمۀ مهناز بابایی. تهران: مروارید.
هدایت، صادق (1344). «گجسته ابالیش». نوشته‌های پراکندة صادق هدایت. تهران: امیرکبیر. ص287-299.
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب (1366). تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمَّد ابراهیم آیتی. تهران: علمی و فرهنگی.