بررسی تاریخچۀ محلۀ گریچه و مجموعۀ محمدصالح بیگ و تحلیل کارکرد فرهنگی آن در منطقۀ کاشان

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار و عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و زبان های خارجی دانشگاه کاشان، ایران.

2 استادیار و عضو هیات علمی گروه قرآن و حدیث دانشگاه کاشان

3 دانش آموختۀ دورۀ دکترای زبان و ادبیات فارسی، مدرس حوزه و دانشگاه کاشان

چکیده

گریچه از محله‌های بسیار قدیمی کاشان است که با گذر زمان و تخریب بسیاری از ابنیۀ آن، هنوز هم ارزش تاریخی و فرهنگی فراوانی دارد. مجموعۀ تاریخی- فرهنگی محمد صالح بیگ (مسجد، مدرسه، کتابخانه، آّ‌ب‌انبار، گذر و...) مربوط به عصرقبل از صفویه، از بناهای مهم و متاسفانه ویران‌شدۀ این محلّه است که حتی قبل از تأسیس مدرسۀ سلطانی و آقابزرگ دایر بوده و هنوز هم از پایگاه‌های فعّال علمی و فرهنگی است که متأسفانه در دورۀ پهلوی، با احداث خیابان فاضل نراقی از بین رفته و به آثار فرهنگی دیگری بدل شده است. در این پژوهش سعی شده؛ ضمن معرفی این محله، ویژِگی‌های تاریخی و فرهنگی مدرسۀ محمدصالح بیک به عنوان بخش مهمی از این مجموعه با استناد به منابع تاریخی و پژوهش‌های میدانی بررسی شود. مدرسه‌ای که مدرسان و متولیانش از علمای بزرگ کاشان بوده‌اند؛ همچنین شیخ اعظم انصاری در عزیمت به کاشان، مدتی در همین مدرسه، نزد ملااحمدنراقی تلمذ کرده است. مسألۀ اصلی این پژوهش آنست که ارزش تاریخی و کارکردهای گوناگون این محله و مجموعۀ آن را بیان کند و نقش آن را در توسعۀ علمی، فرهنگی و اقتصادی کاشان شرح دهد. نگارندگان کوشیده‌اند با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به پژوهش‌های میدانی، قرائن و شواهد تاریخی، نه تنها بخشی از پیشینۀ غنی فرهنگ کاشان در سده‌های گذشته را به تصویر بکشند؛ بلکه تلاش مردم کاشان را در ساختن مدارس و مساجد برای ترویج فرهنگ علوی و دانش های رایج در هر عصر نشان دهند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigation of the history of Gricheh neighborhood and Mohammad Saleh Beyg collection and analysis of its cultural function in Kashan region

نویسندگان [English]

  • Reza Shajari 1
  • Abbasali Farahati 2
  • Elham Arabshahi kashi 3
1 Associate Professor and Faculty Member, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Foreign Languages, Kashan University, Iran.
2 Assistant Professor and Faculty Member of the Department of Quran and Hadith, Kashan University
3 Graduate of PhD in Persian Language and Literature, lecturer at Kashan University
چکیده [English]

Gricheh is one of the old neighborhoods of Kashan, which with its passage of time and the destruction of many of its buildings, still has a high historical and cultural value. Mohammad Saleh Beyg historical and cultural complex (including: mosque, school, library, water storage, passage) related to the pre-Safavid period, is one of the important and unfortunately ruined buildings that were established before the establishment of Soltani and Aghabzorg schools and still active scientific bases and It is cultural. Unfortunately, in the Pahlavi period, with the construction of Fazel Naraghi Street, it was destroyed and turned into other cultural monuments. Here, while introducing this neighborhood, the historical and cultural features of Mohammad Saleh Beyg School have been analyzed with reference to historical sources and field research. His professors and trustees were among the great scholars of Kashan, and on his departure to Kashan, Sheikh Azam Ansari studied for a while at the same school with Mullah Ahmad Naraghi. The main subject of this research is to express the historical value of this neighborhood and its complex and to explain its role in the scientific, cultural and economic development of Kashan. By descriptive-analytical method and citing field research, historical evidence, the authors have depicted not only a part of the rich history of Kashan culture in the past centuries; Rather, they have shown the redoubled efforts of the people of Kashan in building schools and mosques to promote Alawite culture and common teachings in every age.

کلیدواژه‌ها [English]

  • History of Kashan
  • scholars
  • Gricheh neighborhood
  • Mohammad Saleh Beyk collection
-منابع
-ابن حوقل.1366. سفرنامه ابن حوقل: ایران در صوره الارض، به اهتمام جعفر شعار،چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
-ابن خردادبه.1370. المسالک و الممالک، ترجمۀ حسین قره چانلو، تهران: مترجم.
-ابواسحاق.1373ه.ش. مسالک و ممالک، ترجمه محمدبن اسعد بن عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمد افشار.
-احمدی حکمتی،حسن.1384. کتاب کارکرد مساجد: مقالۀ « نقش آموزشی مسجد در عصر پیامبر (ص)»از صص 30-63، به کوشش دبیرخانه ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون های فرهنگی،هنری مساجد، تهران: رسانش.
-اخوان مهدوی، محمود.1387. شرح  اصول اقلیدس( مقالۀ دهم)حاج ملا محمد حسین نطنزی کاشانی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.  
-اخوان، مرتضی.1373. آداب و سنن اجتماعی فین کاشان، بی جا: مولف.
-استادی، رضا.1382. شرح احوال و آثار ملا مهدی نراقی و ملا احمد نراقی و خاندان ایشان،کاشان:کنگرۀ بزرگداشت ملامهدی نراقی و ملا احمد نراقی.
-اتینگهاوزن، ریچارد؛ گرابر،الگ.1378. هنر و معماری اسلامی، ترجمۀیعقوب آژند، تهران: سمت.
-اعتماد السلطنه، محمد حسن خان.1363.  المآثر و الآثار ،جلد اول،  به کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر.
--امامت کاشانی، سید عزیزالله .بی تا. تذکره الشعراء ،قم: چاپخانه علمیه.
-امامی،افسانه.1397.  مسجدکهن کاشان، تهران: سخنوران.
-اعظم واقفی، سید حسین.1381.  میراث فرهنگی نطنز(ج2)، تهران: نشر انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-آرانی، ملاعلی.1396.  رساله در کیفیت نماز شب و دعاهای آن، تصحیح و ترجمه شهاب تشکری آرانی، چاپ دوم، قم:اسوه.
-آرانی، ملاعلی. بی تا. حسب حال« رساله شرح الاحوال من البدایه الی المآل» و « اجازه معنعنه»، به اهتمام  علی صدرایی خویی، سیدجعفر حسینی اشکوری، حبیب الله سلمانی آرانی، بیجا: بی نا.
-آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن.1404.، طبقات اعلام الشیعه:الکرام البرره فی القرن الثالث بعد العشره،طبعه الثانیه،مشهد: نشر دارالمرتضی. 
براتی، محمدرضا.1387. مبانی عرفانی در دیوان اشعار فیض کاشانی، مجله تخصصی مرکز پژوهشی  کاشان شناسی دانشگاه کاشان، سال چهارم، شماره چهارم و پنجم، صص 5-27.
-بنی‌کاظمی،علی.1395.  ماتیکان کاشان، کاشان: مرنجاب.
-پهلوان‌زاده،لیلا.1391. «اصفهان دارالعلم شرق در دوران صفویه»، فصلنامه علمی-پژوهشی نگرش های نو در جغرافیای انسانی، سال چهارم، شماره سوم، صص63-86.
-جمشیدی، حسین.1392.  طایر قدسی،کاشان: محتشم.
-حکیمی، محمدرضا.1382. دانش مسلمین، چاپ یازدهم، قم: دلیل ما.
-حموی،یاقوت بن عبدالله. بی تا.معجم البلدان، بیروت-لبنان: دار الصادر. 
-حمیدی نژاد، محمد.1385.  جاذبه های گردشگری کاشان، مترجم عطیه مقد سیان،قم: نجم الهدی.
–ریاضی(پروانه)، زهرا.1386. دانستنی های تاریخی کاشان و مناطق اکوتوریسم،کاشان: مرسل.
-خانی، فاطمه.1390.  کاشان مهد تمدن و هنر، کاشان: همگام باهستی
-درایتی، مصطفی.1389.  فهرستوارۀ دستنوشت های ایران(دنا)؛ 12 جلدی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. 
-درخشان،محمد.1396. «مدارس عصر صفوی»، فصلنامه تاریخ نو، سال7، شماره 19، صص49-81.
-دهخدا، علی اکبر.1377. لغت نامه،زیر نظر محمد معین وسید جعفر شهیدی، تهران : دانشگاه تهران.
-راوندی،محمدبن علی بن سلیمان.1386.  راحه الصدور و آیه السرور فی تاریخ آل سلجوق،تصحیح محمد اقبال، تهران: اساطیر.
-راوندی قاسانی، ابی الرضا.1334ه.ش. دیوان السید الامام ضیاء الدین ابی الرضا الحسنی الراوندی القاسانی،  به تصحیح سیدجلال الدین ارموی محدث، طبعه الاولی، مطبعه المجلس.
-رستگار، پرویز.1381. « فرزانگان نراق»،آیینۀ پژوهش، شمارۀ 73، صص53-56.
-__________.1384. «کاشان و محدثان کاشان»، مجلۀ تخصصی مرکز کاشان شناسی دانشگاه کاشان، سال اول، شماره اول، 128-141.
-روح الامینی، محمود.1384. « از گلاب کاشان تا گلهای کشان»، مجلۀ تخصصی مرکز کاشان شناسی دانشگاه کاشان، سال اول، شماره اول، صص 143-152.
-ریاحی، محمدحسین. 1376. « وقف پشتوانه نهادهای علمی و آموزشی در اصفهان عصر صفوی»، وقف میراث جاویدان، سال پنجم، شماره 3و4، صص 140-147.
-زارع، علیرضا؛ نوری، شهرزاد؛ سعیدی،شکرالله، حسینی، سیدعبدالله.1393.  مدل سازی عوامل بازدارنده در توسعه فراگیر ورزش باستانی و زورخانه ای با استفاده از معادلات ساختاری،نخستین همایش علمی انجمن تربیت بدنی و علوم ورزشی ایران، تهران، صص1-5.
-زجاجی کاشانی، مجید.1395.  فرهنگ جامع امامزادگان و بقاع متبرک کاشان و حومه،کاشان:کتابک.
-زرگری،رحمت الله.1388. کاشان از نگاه سیاحان،آبادان: پرسش.
-زرین کوب،عبدالحسین.1384.  کارنامۀ اسلام، چاپ دهم، تهران: امیرکبیر.
-زیارتی یزدلی،حسین.1375.  کاشان و داستان هایی از زندگی بزرگان،کاشان: مرسل.
-ساطع، محمود.1389. کاشان در گذار سیاحان و ایران شناسان،مقاله « سفرنامه کنت دو گوبینو سه سال در ایران ترجمۀ عبدالرضاهوشنگ مهدوی،زمستان 1376»، تهران: دعوت.
سبحانی صدر،حمید.1398. ، حدیث فیض: سیری در زندگی، اندیشه و آثار ملامحسن فیض کاشانی، قم: واژه پرداز اندیشه.
-سپهری، حسن.1391. علما و دانشمندان کاشان از قرن 2 هجری تا اکنون،بی جا: سوره تماشا.
-سعیدی، خسرو. 1367.  اللهیار صالح، بی جا: طلایه.
-سلطان زاده، حسین.1364.  تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون، تهران: آگاه.
-سلمانی آرانی، حبیب الله.1375. سیمای کاشان(کانون فضیلت)، قم: بشیر .
-______________.1397. ، مفاخر دینی آران،تهران: اسوه.
-سمیعی، کیوان.1363. زندگانی سردار کابلی،گیلان: کتابفروشی زوار. 
-سیدزاده مطلق، شهره.1390. « مهم ترین مدارس موقوفه تهران از دوره ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، پیام بهارستان، د2،س4، ش13صص 186-201.  
-شاردن،ژان.1375. سفرنامۀ شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران:توس.
-شاطری، علی اصغر.1395.  تاریخ و فرهنگ کاشان(1): مجموعه مقالات، جلد اول،کاشان: مرسل.
-شاطریان، محسن.1389. «تکوین روند سازمان یابی و نقش فرهنگی و تمدنی شهر کاشان»،برگرفته ازجستارهایی در آثار تاریخی، هنر و فرزانگان کاشان مجموعه مقالاتی از حسن نراقی و دیگران، به اهتمام حسین حیدری، صص 354-375، تهران: دعوت.
--شریف کاشانی،ملاحبیب الله. 1414.ه.ق-1372ه.ش. لباب الالقاب فی ألقاب الأطیاب، چاپ دوم، قم: مجمع متوسلین بآل محمد(ص).
-شکاری،عباس.1385. «تاریخ مدارس در کاشان» ، فصلنامه کاشان شناخت، شماره دوم، صص 149-162.
-شلبی، احمد .1361. تاریخ آموزش در اسلام، ترجمۀ محمد حسین ساکت، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
-صادقی، مصطفی.1386.  کاشان در مسیر تشیع، قم: شیعه شناسی
-صباحی بیدگلی، حاج سلیمان.1392.  دیوان حاج سلیمان صباحی بیدگلی، مصحح عبدالله مسعودی آرانی، تهران: اسوه.
-صیرفی، هایده.1387. «گفتاری پیرامون رادی و مراسم گل ریزان زورخانه: رادی پهلوانان»،فصلنامه رشدآموزش تربیت بدنی، دورۀ هشتم، شماره3 (26) صص4-7. 
-طاهباز، منصوره؛ شهربانو جلیلیان و فاطمه موسوی(1391)، « آموزه­هایی از معماری اقلیمی گذرهای کاشان»، دوفصلنامه مطالعات معماری ایرانی، شماره 1، صص59-83.
-عاطفی، افشین.1390.  نامۀ کاشان(4)،مقاله« سیدحسن کلهری کاشانی»، از سیدمحمدصدری، کاشان: همگام باهستی.
-_________.1391. نامۀ کاشان، دفتر پنجم،کاشان : نشر همگام باهستی.
-_________.1392. همنوا با قدوسیان،نشر همگام با هستی، کاشان.
-_________ .1399. فقیه ریاضیدان: زندگینامه حاج ملامحمدحسین نطنزی کاشانی، کاشان: ارمغان ادب.
-عربشاهی کاشی، الهام؛ فراهتی،عباسعلی.1399. «واکاوی شخصیت علمی، اخلاقی و اجتماعی آیت­االله العظمی سیدمحمدعلوی بروجردی(ره)»، دو فصلنامه علمی کاشانشناسی، دوره 13 ،شماره2، پیاپی 25 ،صص65ـ90
 -عطارها، سعید.1385. « راز و رمزهای آب انبارهای کاشان»، فصلنامه فرهنگی اجتماعی فرهنگ مردم، سردبیر سید احمد وکیلیان، مدیر داخلی زهره زنگنه، سال پنجم، شماره 19 و 20؛ صص 186-196.
-غنیمه، عبدالرحیم.1364. تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمۀ نورالله کسایی، چاپ چهارم، تهران: دانشگاه تهران.
-فراهتی،عباسعلی.1382. مسجد و تأثیرات علمی و اجتماعی آن در جامعه اسلامی از آغاز اسلام  تا پایان حکومت اموی، تهران: ستاد عالی هماهنگی کانون های فرهنگی هنری مساجد.
-فرخ یار، حسین.1386. آب انبار یادگاری از یاد رفته: شهرستان های کاشان و آران و بیدگل، قم: حلم.
-فرخ یار،حسین. بی تا. مشاهیر کاشان، کاشان: راسخ.
فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی.1387. معتصم الشیعه فی احکام الشریعه،تحقیق مسیح توحیدی وحدت؛ به اشراف  محمد امامی کاشانی، تهران: المدرسه العلیا للشهید المطهری.
-کلانترضرابی، عبدالرحیم.1356.  تاریخ کاشان، به کوشش ایرج افشار، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
-مدنی کاشانی، ملاعبدالرسول.1370.  تاریخ اشرار کاشان، به اهتمام حسینعلی پور مدنی،قم: مرسل.
--مطهری،مرتضی.1362.  خدمات متقابل اسلام و ایران، چاپ دوازدهم،قم:صدرا.
-مقدسی، ابوعبدالله  محمد بن احمد.1361ش. احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.
-ملک المورخین کاشانی، عبدالحسین.1387. مختصر جغرافیای کاشان، مصحح افشین عاطفی،کاشان:مرسل.
-مولف ناشناس.1403ه.ق.  حدود العالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: کتابخانه طهوری.
-میرمحمدصادق، سیدسعید.1384.  سرگذشت شاه سلطان محمد خدابنده صفوی: تلخیص و بازنویسی کتاب نقاوه الآثار فی ذکر الاخیار اثر محمود بن هدایت الله افوشته ای،تهران: اهل قلم.
-نراقی، حسن.1365. تاریخ اجتماعی کاشان، چاپ دوم، تهران:علمی و فرهنگی.
-________.1382.  آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز،چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.