مأخذ حمزه اصفهانی در روایت زردشتیان از آفرینش

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

2 استاد تاریخ ایران و جهان باستان، دانشگاه کالیفرنیا، ارواین، ایالات متحدۀ آمریکا

چکیده

در فصل آخر از باب یکم کتاب تاریخ حمزه اصفهانی با عنوان «سنی ملوک الارض و الانبیاء» یا «کتاب الامم»، روایت زردشتیان از خلقت جهان را از کتابی ناشناخته که به نام آن اشاره نکرده نقل کرده. هدف این مقاله تلاش در جهت یافتن یا نزدیک شدن به هویت آن کتاب است که از طریق مقایسه محتوایی نقل قول حمزه با کتب پهلوی موجود، به این نتیجه رسیده ایم که هیچکدام از آثار موجود نمی تواند کتاب مورد نظر باشد الا بندهش که احتمالا بیرون از این سه فرض نیست: کتاب مورد نظر، یا همین نسخه موجود از بندهش بوده، یا دو کتاب جداگانه بوده اند که یکی مأخذ دیگری بوده، و یا عمده مطالبشان را از یک مأخذ مشترک نقل کرده اند. بنابر این مطالعۀ بندهش، می تواند در مأخذ شناسی حمزه اصفهانی، نمایندۀ آن کتاب بی نام باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Hamza al-Iṣfahānī as a Source on the Zoroastrian Story of Creation

نویسندگان [English]

  • Mohammad ََAbdi 1
  • touraj daryaee 2
1 Ph.D. Student in Persian Language and Literature, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran
2 Professor of Ancient History, University of California, Irvine, U.S.A
چکیده [English]

In the first part of Hamza al-Iṣfahānī’s Ta’rīkh sinī mulūk al-arḍ wa’l-anbiyā, otherwise known as Kitab al-omam, there is a chapter which narrates the Zoroastrian creation story, based an unknown source. The purpose of this article is to identify the source / book for Hamza. This is done by comparing the content quoted by Hamza and that of the existing Pahlavi books. We conclude that only one of the surviving Pahlavi texts have been used, namely that of the Bunahišn. Therefore the study of Bundahišn is in a way the model for the unknown source in Hamza al-Iṣfahānī's bibliography. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bundahišn
  • Hamza al-Iṣfahānī
  • Islamic Historiography
  • Iranian national history
  • Ta’rīkh sinī mulūk al-arḍ wa’l-anbiyā
  • Zoroastrianism
ابن بلخی (1385) فارسنامه، تصحیح گای لیسترانج و رینولد الن نیکلسون، تهران: اساطیر.
احمدوند، فاطمه. (1389). حمزه اصفهانی و تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، نامه تاریخ پژوهان، سال ششم، شماره بیست و دوم، تابستان، صص 4-27.
اصفهانی، حمزه.  (1346). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمۀ جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ــــــــــــــ . (1961). سنی ملوک الارض و الانبیاء. بیروت: دار المکتبه الحیاه.
اوستا. (1381). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.
بلعمی، ابوعلی. (1377). تاریخنامۀ طبری. محمد روشن. تهران: سروش.
ـــــــــــــ .  (1380). تاریخ، محمد تقی بهار ملک الشعرا. تهران: زوار.
بویس، مری. (1395). زردشتیان(باورها و آداب دینی آن‌ها). ترجمۀ عسکر بهرامی. تهران: ققنوس.
بهار، مهرداد. (1345). واژه‌نامۀ بندهش. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ــــــــــ . (1381). پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.
بیرونی، ابوالریحان. (1878) = al-Biruni
پورداود، ابراهیم. (1377). یشت ها، ترجمه و تفسیر. تهران: اساطیر.
تاریخ سیستان. (1366). تصحیح ملک الشعرا بهار، تهران: کلاله خاور.
تاوادیا، ج. (2535). زبان و ادبیات پهلوی، ترجمه س، نجم آبادی. انتشارات دانشگاه تهران.
تفضلی، احمد. (1389). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: سخن.
ثعالبی. (1900) = Tha'alibi
چرتی، کارلو.ج. (1395). ادبیات پهلوی. ترجمۀ پانته‌آ ثریا، طهران، فرزان روز.
دادستان دینی. (1397). ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
دستنویس ت د 2، بندهش ایرانی. (2537). روایات امید اشاوهیشتان و جز آن. بخش نخست. به کوشش دکتر ماهیار نوّابی، دکتر کیخسرو جاماسپ آسا، دکتر محمود طاووس. شیراز: موسسه آسیائی دانشگاه پهلوی.
دینکرد هفتم. (1389) ترجمه و آوانویسی محمدتقی راشدمحصل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
روایت پهلوی. (1367). متنی به زبان فارسی میانه(پهلوی ساسانی)، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زادسپرم. (1366).  گزیده‌های زادسپرم، ترجمه و آوانویسی محمدتقی راشدمحصل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سالاری شادی، علی. (1377). حمزه اصفهانی و سنی ملوک الارض و الانبیاء، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آذر. صص22-26.
طبری، ابی جعفر محمد بن جریر (1987) تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد ابولفضل ابراهیم، مصر: دارالمعارف.
طوسی، محمد بن حسن (بی تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، ج8، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.
عبدی، سید محمد و دریایی، تورج. (1400). بررسی زمینه های ورود روایات التقاطی ایرانی-سامی به تاریخ ملی ایرانیان، دو فصلنامه تاریخ ادبیات، دورۀ 14، شماره2(پیاپی 2/85)، پاییز و زمستان. صص 113-130.
فردوسی، ابوالقاسم. (1386) شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق، 8ج، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـــــــــــــــــ . (1384). شاهنامه، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه بریتانیا به شماره Add.21,103 مشهور به شاهنامه لندن، ایرج افشار، محمود امیدسالار، تهران، طلایه.
فرنبغ دادگی. (1397). بندهش. ترجمۀ مهرداد بهار. تهران: توس.
فرنبغ دادگی. (1399). بندهش. آوانوشت، ترجمه، یادداشت ها بر پایه نسخه شماره 1 تهمورس دینشاه(TD1)، پژوهش سعید عریان. تهران، برسم.
قرآن الکریم. (1425). مدینه المنوره، مجمّع الملک فهد لطباعه المصحف الشریف.
قزوینی، محمد. (1363). بیست مقاله. به کوشش عباس اقبال و ابراهیم پورداود. (ج2). تهران: دنیای کتاب.
کریستین سن، آرتور امانوئل. (1368). ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
مجمل التواریخ و قصص. (1389). تصحیح ملک الشعراء بهار. تهران: اساطیر.
محفوظ، حسین علی. (1963). حمزة بن الحسن الاصفهانی: سیرته و آثاره و آراءه فی اللغة و التاریخ و البلدان، سومر المجلد التاسع عشر، الجزء 1 و 2: صص 63-95.
مسعودی (1938) التنبیه‌والاشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصّاوی، قاهره: مکتبه التاریخیه.
مسعودی. (1917) = Macoudi
مقدسی، مطهر بن طاهر. (1899) = al-Maqdisi
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (2010) عبدالامیر مهنا، بیروت: شرکه الاعلمی للمطبوعات.