میرزاملکم‌خان و اندیشه‌ورزی درباره جایگاه روحانیت در نوسازی ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار و عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه مازندران

2 پژوهشگر پژوهشکده تاریخ معاصر

10.30465/hcs.2021.34523.2366

چکیده

میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله از جمله متفکرینی است که درباره روحانیت و جایگاه آنان در آینده ایران یادداشت‌ها و مطالب متعددی به رشته تحریر درآورده است. مهمترین این آثار روزنامه قانون بود که از دیدگاه بسیاری از صاحب‌نظران نقش بسیار مهمی در ایجاد بسترهای ذهنی انقلاب مشروطه داشت. مقاله حاضر، انگیزه‌ها و نیات میرزا‌ملکم‌خان را از منظر توجه وی به مذهب و بخصوص حاملان آن مورد بررسی قرار می‌دهد و به طور خاص به این پرسش پاسخ می‌دهد که «علمای تشیع در تحلیل‌های ملکم حول نوسازی ایران چه جایگاهی داشتند؟» در پاسخ به این سوال، نگارندگان بر این اعتقادند که «رویکرد ملکم به علما را می‌بایست مبتنی بر دو «انگیزه» توامان قدرت فزاینده علما و روحیات منفعت طلبانه ملکم(زمینه و بستر) در راستای دو «هدف» مقطعی مدرن سازی از بالا و انتقام از دربار قاجار (نیت) جستجو کرد.» در این راستا تلاش می‌شود تا سه رویکرد مختلف ملکم درباره روحانیت طی سه دوره متفاوت حیات سیاسی- فکری او از یکدیگر بازشناخته شود. پژوهش پیش رو، برای واکاوی فرضیه خود، از روش‌شناسی تحلیل محتوا و چارچوب مفهومی مدرنیته سیاسی موریس باربیه بهره خواهد برد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Mirza Malkam Khan and Position of the Clergy in the Modernization of Iran

نویسندگان [English]

  • Mohammad Radmard 1
  • Javad Arabani 2
1 Assistant Professor of Political Science, University of Mazandaran
2 Researcher of the Institute for Contemporary History
چکیده [English]

Mirza Malkam Khan known as Nazem-Al-Dole is among the thinkers who has written numerous notes and writings about the clergy and their position in the future of Iran. His most important work was Qanun newspaper which from the viewpoint of most experts, it played a very important role in developing the Constitutional Revolution. The present study intends to examine the motivations and intentions of Mirza Malkam Khan in terms of his attention to religion and specially its missionaries, and it also answers the following question: “What was the position of Shia Ulama (scholars) in the analysis of Malkam about the modernization of Iran?” to answer this question, researchers believe that “Malkam’s attitude towards the Ulama should be based on two “motivations” that are the increasing power of the Ulama and the opportunistic character of Malkam (background and context) in line with two “goals” known as modernization and his taking revenge on Qajar court (intention).” In this regard, the paper will distinguish three attitude towards the clergy in Malkom’s political and intellectual career. To analyze the hypothesis of the present study, Content analysis methodology and the conceptual framework of Political Modernity by Maurice Barbie were used.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mirza Malkam Khan
  • the clergy
  • Qajar government
  • modernization
-فهرست منابع:
-آبراهامیان، یرواند(1382)،ایران بین دو انقلاب، در‌‌آمدی بر جامعه‌شناسی ایران، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمد ابراهیم قناعی ولیدایی، چاپ هشتم، تهران، نشر نی
-آجودانی، ماشالله(1396)، مشروطه­ی ایرانی، ، چاپ دهم، تهران، نشر اختران
-اصیل، حجت‌الله(1384)،میرزا ملکم خان ناظم الدوله و نظریه پردازی مدرنیته ایرانی، تهران، انتشارات کویر
-آدمیت، فریدون (1340)،فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، تهران، انتشارات سخن
-الگار، حامد(1369)،میرزا ملکم، ترجمه: جهانگیر عظیما و مجید تفرشی، تهران، شرکت سهامی انتشار با همکاری انتشارات مدرس
-امانت، عباس(1384)،قبله عالم: ناصرالدین‌شاه قاجار و پادشاهی ایران، ترجمه: حسن کامشاد، ، چاپ دوم، تهران، نشر کارنامه و مهرگان
-بامداد، مهدی(1347)،شرح حال رجال ایران در قرن 12و13و14هجری، جلد چهارم، تهران، کتابفروشی زوار
-باربیه، موریس(1383)،مدرنیته سیاسی، ترجمه: عبدالوهاب احمدی، تهران، نشر آگه
-تقی زاده، سیدحسن(1379)،تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، به کوشش: عزیزالله علیزاده، تهران، انتشارات فردوس
-تهرانی کاتوزیان(1379)،تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار
-حائری، عبدالهادی(1392)،تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، ، چاپ پنجم، تهران، انتشارات امیرکبیر
-حسینی زاده، سیدمحمدعلی(1389)،اسلام سیاسی در ایران، تهران، دانشگاه مفید
-جواهری، مریم (1380)،نقش علما در انجمن‌ها و احزاب دوران مشروطیت(1284-1299)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
-دولت آبادی، یحیی (1362)،حیات یحیی، جلد اول، ، چاپ چهارم، تهران، انتشارات عطار
-رائین، اسماعیل(1353)،میرزا ملکم‌خان؛ زندگی و کوشش‌های سیاسی او، تهران، بنگاه مطبوعاتی صفیعلیشاه با همکاری موسسه انتشارات فرانکلین
- حجازی، سیدنصرالله، رادمرد، محمد (1393) گذار از عدالت شخصی به عدالت نهادی در اندیشه  میرزاملکم‌خان، فصلنامه رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، دوره ششم، شماره سی‌و نهم، صص 157-178
-ساسانی، خان ملک(1379)،سیاستگران دوره قاجار، به کوشش: سید مرتضی آل داود، تهران، انتشارات مگستان
-سایکس، سرپرسی (1362)، تاریخ ایران، ترجمه: سیدمحمدتقی فخرداعی، جلد اول و دوم، انتشارات  علی اکبر علمی
-صفائی، ابراهیم(1344)،رهبران مشروطه، جلد اول، تهران، انتشارات جاویدان علمی،
-قاضی مرادی، حسن(1387)،ملکم‌خان: نظریه پرداز نوسازی سیاسی در عصر مشروطه، تهران، اختران
-کدی، نیکی(1381)،ایران دوران قاجار و بر آمدن رضاخان(1304-1175)، ترجمه: مهدی حقیقت خواه، تهران، ققنوس
-کدیور، جمیله(1378)،تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران، تهران، طرح نو
-کرمانی، ناظم الاسلام(1384)،تاریخ بیداری ایرانیان، ، چاپ هفتم، تهران، انتشارات امیر کبیر
-کسروی، احمد(1385)،تاریخ مشروطه ایران، ، چاپ سوم، تهران، انتشارات نگاه معاصر
-مستشارالدوله، میرزا یوسف خان(1386)،رساله مرسوم به یک کلمه، تهران، انتشارات بال
-ملکم‌خان(1388)،رساله‌های میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله،گردآوری: حجت‌الله اصیل، چاپ دوم، تهران، نشر نی
-______(1369)،روزنامه قانون، تهران، انتشارات کویر
-نائینی، میرزامحمدحسین(1382)،تنبیه الامه و تنزیه المله، قم، بوستان کتاب
-نورائی، فرشته(1352)،تحقیق در افکار ملکم‌خان ناظم الدوله، تهران، انتشارات امیرکبیر
-وحدت، فرزین(1385)،رویارویی فکری ایران با مدرنیت، ترجمه: مهدی حقیقت‌خواه، ، چاپ دوم، تهران، انتشارات ققنوس