ایران در دورانِ باستانِ متأخر، بررسیِ شکل‌گیریِ یک مفهوم در تاریخ‌نگاریِ ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان
احسان طهماسبی 1
نادیه ایمانی 2
محمدرضا رحیم‌زاده 3
1 دانشجوی دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران
2 دانشیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران
3 استادیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر، تهران، ایران
10.30465/hcs.2021.6117
چکیده
این مقاله به پرسش دربارۀ نسبت میان تاریخ ایران و دوران باستان متأخر می‌پردازد، مفهومی که چند دهه است در تاریخ‌نگاری غرب، در حوزۀ مطالعاتی روم و بیزانس، مطرح و متداول شده، اما هنوز جایگاهی در تاریخ‌نگاری ایران نیافته است. از این رو، در گام نخست، پس از بررسیِ نظر چند پژوهشگرِ این حوزه، به بحث دربارۀ دوره‌بندی در تاریخ ایران می‌پردازیم. سپس، برای این‌که بتوانیم نظر دقیق‌تری دربارۀ نسبت مذکور بیان کنیم، مسئله را از منظرهای تاریخی، ساختار سیاسی ـ اداری، دینی، فرهنگی، و اقتصادی بررسی خواهیم کرد. روش تحقیق این مقاله بررسی محتوایی و تطبیقیِ متون و نظریه‌ها است و منابع آن به دو دستۀ درجه اول شامل متون تاریخی، و درجه دوم یعنی پژوهش‌های معاصر تقسیم می‌شود. در پایان، تأکید ما بر موضوع تداوم، به ویژه در حوزۀ فرهنگ، بوده و پیشنهادمان این است که بازۀ زمانیِ «ایران در دوران باستان متأخر» از آغاز ساسانیان تا پایان دورۀ اول عباسیان و برآمدنِ سلجوقیان در نظر گرفته شود، یعنی از سدۀ سوم تا پایان دهم میلادی، تاریخی که دوران باستان متأخرِ غربیان را در نیز بر می‌گیرد. همچنین از دستاورد‌های این تحقیق می‌تواند طرح پیشنهادهایی برای دوره‌شناسی تاریخ هنر و معماری ایران باشد.
کلیدواژه‌ها
کلید واژه‌ها: باستان متأخر
ایران
بیزانس
ساسانیان
متقدّم اسلامی

عنوان مقاله English

Iran in late antiquity, a study of the formation of a concept in Iranian historiography

نویسندگان English

Ehsan Tahmasbi 1
Nadieh Imani 2
Mohmmad Reza Rahimzadeh 3
1 Department of Architecture, University of Art, Tehran, Iran
2 Department of Architecture, University of Art, Tehran, Iran
3 Deparment of Architecture, University of Art, Tehran, Iran
چکیده English

This article addresses the question of the relationship between the history of Iran and the late antiquity. A concept that has been debated in Western historiography for decades in the field of Roman and Byzantine studies; however, it has not yet found a place in Iranian historiography. Therefore, in the first step, after reviewing the opinion of several researchers in this field, we will discuss the periodization in the history of Iran. Then, in order to be able to give a more accurate view of the relationship, we will look at the issue from a historical perspective, political-administrative, religious, cultural and economic structure. The research method of this article is text analysis and comparison of theories; in addition, its sources are divided into two categories: primary sources, including historical texts, and secondary works, i.e., contemporary research. In the end, our emphasis is on continuity issue, especially in the field of culture Moreover, our suggestion is to consider the period of “Iran in Late antiquity" from the beginning of the Sasanian to the end of the first Abbasid period and the rise of the Seljuks, and it means that from about the third century to the end of the tenth century AD decade. A history that includes the late antiquity of the Westerners. In addition, one of the achievements of this research can be a proposal for periodization of the history of Iranian art and architecture.

کلیدواژه‌ها English

late antiquity
Iran
Byzantine
Sasanian
Early Islam
1-    منابع:
ابن اثیر، علی‌بن‌محمد (1۳۸۵). اخبار ایران از الکامل ابن اثیر. ترجمه محمد ابراهیم باستانی پاریزی. تهران: علم.
استنفورد، مایکل (۱۳۹۳). درآمدی بر تاریخ‌پژوهشی. ترجمه مسعود صادقی. تهران: سمت.
اشپولر، برتولد (۱۳۷۳). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامى، ۲ ج‏. ترجمه جواد فلاطورى و مریم میر احمدى‏. تهران: علمى و فرهنگى‏.
اصفهانی، حمزه بن حسن (1367). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمه جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.
بیضاوی، عبدالله بن عمر (138۲). نظام التواریخ. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
بیتس، مایکل (۱۳۸۵). «سکه‌های عرب ـ ساسانی». در: حسین کیان‌راد. جامعه و اقتصاد عصر ساسانی. تهران: سخن. ص ۷۸ ـ ۸۸.
بیِر، لایونل (۱۳۹۸). «کاخ‌های ساسانی و تأثیر آنها در دورۀ متقدم اسلامی». ترجمه احسان طهماسبی. گلستان هنر، ش ۱۷، ص ۷۶ ـ ۸۵.
دریایی، تورج (۱۳۹۸). «جایگاه تاریخ ساسانیان در مطالعات ایران‌شناسی، اسلام‌پژوهشی، و عهد باستان متأخر». ترجمه مهناز بابایی. در: تورج دریایی و خداداد رضاخانی. شاهنشاهی ساسانی و تمدن‌های همجوار آن. تهران: گاندی. ص ۲۲ ـ ۴۳.
دریایی، تورج، و خداداد رضاخانی. «پیشگفتار». در:  شاهنشاهی ساسانی و تمدن‌های همجوار آن. تهران: گاندی. ۱۳۹۸. ص ۹ ـ ۱۹.
چوکسی، جمشید کرشاسپ (1385). ستیز و سازش، زرتشتیان مغلوب و مسلمانان غالب در جامعۀ ایرانِ نخستین سده‌‌های اسلامی. ترجمه نادر میرسعیدی. تهران: ققنوس.
دینوری، ابوحنیفه (۱۳۸۳). اخبار الطوال. ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران: نی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۵۲). دو قرن سکوت، سرگذشت حوادث و اوضاع تاریخی ایران در دو قرن اول اسلام از حمله عرب تا ظهور دولت طاهریان. تهران: دنیا.
شاکد، شائول (۱۳۹۳). از ایران زردشتی تا اسلام، مطالعاتی دربارۀ تاریخ دین و تماس‌های میان فرهنگی. ترجمه مرتضی ثاقب‌فر. تهران: ققنوس.
طباطبایی، سیدجواد (۱۳۹۴). تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران، ملاحظاتی در مبانی نظری. تهران: مینوی خرد.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (۱۳۸۴). تاریخ الرُسل و الملوک، بخش ایران از آغاز تا ۳۱ هجری. ترجمه صادق نشئت. تهران: علمی و فرهنگی.
طهماسبی، احسان و محمدرضا رحیم‌زاده (۱۳۹۷). «نسبت دین و دولت در آغاز دورۀ ساسانیان». در مجموعه مقالات نخستین همایش بین‌المللی تاریخی فرهنگی جنوب ایران، ج ۱. به کوشش مجید دهقانی و غلامرضا خوش‌اقبال. شیراز: برازمان. ص ۶۴۳ ـ ۶۵۴.
فرای، ریچارد نلسون (۱۳۸۵). «تجارت عصر ساسانی». در: حسین کیان‌راد. جامعه و اقتصاد عصر ساسانی. تهران: سخن. ص ۶۹ ـ ۷۵.
فرای، ریچارد نلسون (۱۳۹۲). عصر زرین فرهنگ ایران. ترجمه مسعود رجب‌نیا. تهران: سروش.
کریستنسن، آرتور (1384). ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی. تهران: صدای معاصر.
کِنِدی، هیو (۱۳۹۳). «بقای ایرانیت». ترجمه کاظم فیروزمند. در: وستا سرخوش کرتیس، و سارا استوارت. برآمدن اسلام. تهران: مرکز. ص ۱۶ ـ ۳۷.
گردیزی، ابوسعید (1363). زین الاخبار. تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.
گرهارد، دیِتریچ (۱۳۸۴). «دوره‌بندی در تاریخ». ترجمه بیتا پوروش. گلستان هنر، ش ۱. ص ۶۰ـ ۶۸.
گیزلن، ریکا (۱۳۸۵). «اقتصاد عصر ساسانی». در: حسین کیان‌راد. جامعه و اقتصاد عصر ساسانی. تهران: سخن. ص ۱۳۸ ـ ۱۵۱.
مجمل التواریخ و القصص (1318). تصحیح ملک الشعرای بهار. تهران: کلاله خاور.
محمدی ملایری، محمد (۱۳۷۴). فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی. تهران: توس.
مستوفی، حمدالله (۱۳۶۴). تاریخ گزیده. تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1381). التنبیه و الاشراف. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.
مکّی، محمدکاظم (۱۳۹۲). تمدن اسلامی در عصر عباسیان. ترجمه محمد سپهری. تهران: سمت.
نادری، نادر (۱۳۸۴). برآمدن عباسیان، ایدئولوژی مذهبی و اقتدار سیاسی. ترجمه عبدالحسین آذرنگ و نگار نادری. تهران: سخن.