دگرفضاهایِ خشونت در تاریخ ایران قرون پنجم و ششم هجری قمری

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

چکیده
هر گفتمان­ قدرتی اقدام به نظم­دهی و سامان­بخشی فضا می­کند. گفتمان­های مقاومت نیز در مبارزه خویش نظم فضاییِ قدرت را به چالش کشیده و برای تصاحب­اش تلاش می­کنند. بدین­ترتیب فضا به عنوان ابزارِ مبارزه می­تواند به خدمت این یا آن گروه اجتماعی درآید. در فضاهایی که قدرت و مقاومت در مبارزه­اند، خشونت عرصه­ای برای جولان می­یابد و با فضا هم­بسته می­شود. مقاله­ی حاضر تلاش دارد با رویکردی توصیفی-تحلیلی و با الهام از مباحث فوکو، به پژوهش درباب خشونت-فضا در قرون پنجم/ششم هجری و مبارزه­ی گفتمان­های رقیب بر سر فضا بپردازد. نتیجه پایانی اینکه گفتمان قدرت با شبکه­بندی فضاها و به کارگرفتن نیروی نظامی-خدماتی­اش تلاش داشت حضورش را همیشگی جلوه داده و با برپاکردن دگرفضاهای «انحراف» و «بحران» و دست­زدن به خشونت­های نمادین و نمایشی خویشتن­اش را استمرار بخشد. نیروهای طرد­شده و گروه­های شورشی مانند گدایان، بزه­کاران، دزدان، مفسدان، ایلات چادرنشین و جریان­های دگراندیش مذهبی مانند اسماعیلیان نیز تلاش می­کردند با اسکان، قتل، ترور، غارت و گاهی جنگ فضاها را تصاحب نمایند. اگرچه هر دو دسته نتوانستند یکدیگر را از میان بردارند، اما نقشی مهم در تضعیف یکدیگر بازی کرده و زمینه را برای بحرانهای بیشتر فراهم کردند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Space and violence in the history of Iran in the fifth and sixth centuries AH

نویسندگان [English]

  • Ali Taheri 1
  • sayed Hashem aghajari 2
  • aghsoud ali sadeghi 2
2 Associate Professor of the Department of History at Tarbiat Modares University
چکیده [English]

Every discourse of power organizes the spaces. The discourses of resistance in their struggle challenge the organized spatial of power and tried to control it. So, the spaces can used like an instrument of struggle by every social group. In spaces that the power and the resistance struggle each other, the violence is inevitable and will intertwined with the space. This study by descriptive-analytical approach and inspire Foucault's theories tries to research the violence-space in the fifth/sixth centuries AH and the struggles the rival discourses for seizing space. The conclusion showed the discourse of power by organize the spaces and use its the military-service employees and rely on the Symbolic violence and by construct of Heterotopias deviation" and "Crisis keeps itself and be permanent. In other hand, the exclusionary people and rebellion groups like beggars, criminals, thieves, corrupt people, nomadic tribes, and religious minorities such as the Ismailis tried to seize the spaces by settling, killing, assassinating, looting, and sometimes fighting. Although both of them failed to eliminate each other, but  they played an important role in weakening each other and creating the grounds for greater crises.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Space
  • Violence
  • Discourse of Power
  • Resistance
  • Ghaznavids and Seljuqs period [5th-6th centuries AH]
  • منابع و مأخذ

    • ------،تاریخ آل­سلجوق در آناطولى‏، محقق و مصحح نادره جلالى‏، تهران‏: میراث مکتوب‏، 1377
    • ------،رویدادنامه سریانی موسوم به «رویدادنامه خوزستان»؛ روایتی از آخرین سالهای پادشاهی ساسانی(1395)، ترجمه و تعلیقات: خدادا رضاخانی، سجاد امیری باوندپور، تهران: حکمت سینا،
    • ابن­اثیر(1371)، تاریخ کامل، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران: مؤسسه مطبوعات علمی.
    • ابن­اخوه، محمدن احمد قرشی(1360)، آیین شهرداری، ترجمه جعفر شعار، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    • ابن­الجوزى،أبوالفرج­عبدالرحمن­بن­على­بن­محمد(1412/1992)، المنتظمفىتاریخالأمموالملوک،تحقیقمحمدعبدالقادرعطاومصطفى­عبدالقادرعطا،بیروت،دارالکتبالعلمیة.
    • ابن­بلخی(1384)، فارسنامه، تصحیح و تحشیه گای لیسترانج و رینولد الن نیکلسون، تهران: اساطیر.
    • ابن­خلکان(1397ه/1977م،)، وفیات­الاعیان و انباء­ابناء­الزمان، بأشراف دکتور عباس احسان عباس، بیروت: دار الصادر.
    • ابوحنیفه دینورى،احمدبنداود،اخبارالطوال(1371)،ترجمهمحمودمهدوىدامغانى،تهران،نشرنى.
    • اتابک جوینی(1329)، عتبه الکتبه، بتصحیح و اهتمام محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران: شرکت سهامی چاپ.
    • اشپولر، برتولد(1373)، تاریخ ایرن در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری و مریم میراحمدی، تهران: علمی و فرهنگی.
    • اشرف، احمد(1353)،«ویژگی­های تاریخی شهرنشینی در ایران دورۀ اسلامی»، مجله نامه علوم اجتماعی، شماره 4.
    • آصف­خان قزوینی، قاضى­احمد تتوى(1382)، تاریخ الفی‏، محقق و مصحح غلام رضا طباطبایى مجد، تهران‏: انتشارات علمى و فرهنگى.
    • باسورٍث، ادموند(1385)، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
    • بغدادی، بهاءالدین­محمدبن­موید(1385)، التوسل الی الترسل، مقابله و تصحیح احمد بهمنیار، تهران: اساطیر.
    • بلخی،قاضی­حمیدالدین(1362)، مقامات حمیدی، تهران: ترجمه و نشر بین­الملل.
    • بنداری­اصفهانی،علی­بن­فتح(2536)، تاریخ سلسله سلجوقی، ترجمه محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
    • بوزجانی، درویش­علی(1395)، روضه­الریاحین در احوال شیخ جام(ژنده پیل) و فرزندان و اعقاب وی، مقدمه، تصحیح و تعلیقات حسن نصیری­جامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
    • بیهقی(1374)، تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: نشر مهتاب.
    • جامی، ابوالمکارم­بن­علاءالملک(1395)، خلاصه المقامات شیخ جام(ژنده­پیل)، مقدمه، تصحیح و تعلیقات حسن نصیری جامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
    • جرفادقانى، ابوالشرف ناصح(1374)، ترجمه تاریخ یمینی، محقق و مصحح: جعفر شعار،‏تهران‏: انتشارات علمى و فرهنگى‏.
    • جوزجانی، منهاج­الدین­سراج ابوعمرعثمان(1363)، طبقات­ناصرى‏، محقق و مصحح: عبدالحى­حبیبى‏، تهران‏: دنیاى کتاب‏
    • جوینى، ‏علاء­الدین عطاملک(1385)، جهانگشاى جوینى‏، محقق و مصحح: محمد قزوینى‏، تهران: دنیاى کتاب‏.
    • حبیبی، سیدمحسن(1384)، از شار تا شهر؛ تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبد آن؛ تهران: دانشگاه تهران.
    • نظام­الملک، خواجه­ابوعلی حسن طوسی(1342)، سیرالملوک(سیاستنامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    • خواندمیر، غیاث الدین­بن­همام­الدین(1380)، تاریخ حبیب­السیر، تهران‏: خیام‏.
    • خوندمیر، غیاث­الدین­بن­همام­الدین(2535)، دستورالوزراء، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: اقبال.
    • دفتری، فرهاد(1375)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران: نشر و پژوهش فروزان روز.
    • راوندى، محمدبن­على­بن­سلیمان(1364)،‏ راحة­الصدور و آیة­السرور در تاریخ آل­سلجوق‏، محقق ومصحح محمد اقبال و مجتبى مینوى‏، تهران‏: امیر کبیر.
    • ستوده، منوچهر(1345)، قلاع اسماعیلیه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    • سجادی، صادق و دیگران(1367)، مدخل «بازار»، دایره­المعارف بزرگ اسلامی، ج11،تهران: مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی.
    • سلطان­زاده، حسین(1390)، تاریخ مختصر شهر و شهرنشینی(از دوره باستان تا 1355)، تهران: انتشارات چهارطاق.
    • صدرالدین حسینی(1380)، زبده التواریخ: اخبار الامراء والملوک السلجوقیه، ترجمه رمضان­علی روح­الهی، تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی.
    • عروضی­سمرقندی، احمدبن­عمربن­علی­نظامی(1327)، چهار مقاله، به تصحیح و اهتمام محمد قزوینی، به کوشش محمد معین، تهران: انتشارات ارمغان.
    • غزالی، محمد(1367)، نصیحه الملوک، به تصحیح جلال­الدین همایی، تهران: موسسه نشر هما.
    • فرخی­سیستانی(1311)، دیوان فرخی سیستانی، به تصحیح علی عبدالرسولی، ترهان: مطبعه مجلس.
    • فروزانی، سیدابوالقاسم(1393)، سلجوقیان: از آغاز تا سرانجام، تهران: سازمان مطالعه و تدوین علوم انسانی دانشگاه­ها(سمت).
    • فوکو، میشل(1389)، نظم اشیاء: دیرینه­شناسی علوم انسانی، ترجمه یحیی امامی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
    • قزوینی، نصیرالدین­ابوالرشیدعبدالجلیل(1358)، النقض: بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضاح الروافض، تهران: انجمن آثار ملی.
    • کاشانی، جمال­الدین­ابوالقاسم عبدالله­بن­علی­بن­محمد(1366)، زبده التواریخ: بخش فاطمیان و نزاریان ساخته 700، به کوشش محمد تقی دانش پژوه، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    • گردیزی،عبدالضحاک(1363)، زین الاخبار، بتصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی­حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
    • لمبتون(1387)، «ساختار درونی امپراتوری سلجوقی»، تاریخ ایران کمبریج: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
    • لمبتون(1345)، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    • لویس، برنارد(1362)، تاریخ اسماعیلیان، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران: انتشارات توس.
    • محمدبن ابراهیم(1343)، سلجوقیان و غز در کرمان، به کوشش ابرهیم باستانی پاریزی، تهران: طهوری.
    • محمدقاسم هندوشاه­استرآبادى،(1387) تاریخ فرشته از آغاز تا بابر‏، محقق و مصحح محمدرضا نصیرى‏، تهران‏: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
    • مستوفی، حمدالله(1381)، نزهه القلوب، محقق محمد دبیرسیاقی، قزوین: نشر حدیث امروز.
    • مشایخی، عادل(1395)، تبارشناسی خاکستری است: تأملاتی درباره روش فوکو، تهران: ناهید.
    • نخجوانى، محمدبن­هندوشاه(1976)، دستورالکاتب فی تعیین­المراتب‏، محقق و مصحح: عبد الکریم على­اوغلى على­زاده‏، مسکو: فرهنگستان علوم جمهورى شوروى سوسیالیستى آذربایجان‏.
    • نیشابوری، خواجه­امام­ظهیرالدین(1332)‏، سلجوقنامه، تهران‏: خاور.
    • هروی(1387)، تاریخ هرات(دستنوشته نویافته)، به­کوشش محمدحسین میرحسینی و محمدرضا ابونی مهریزی، تهران: میراث مکتوب.
    • همدانى،‏ رشیدالدین­فضل­الله(1381)، جامع­التواریخ اسماعیلیان و فاطمیان‏، محقق و مصحح محمد تقى دانش پژوه و محمد مدرسى‏، تهران‏: انتشارات علمى و فرهنگى‏.
    • همدانى، ‏رشیدالدین­فضل­الله(1387)، جامع­التواریخ، اسماعیلیان‏، محقق و مصحح: محمد روشن‏، تهران‏: میراث مکتوب‏.
    • همدانى، ‏رشیدالدین­فضل­الله(1386)، جامع­التواریخ، تاریخ آل­سلچوق‏، محقق و مصحح: محمد روشن‏، تهران‏: میراث مکتوب.
    • ولادیمیرونا، لودمیلا استرویوا(1371)، تاریخ اسماعیلیان در ایران، ترجمه پروین منزوی، تهران: نشراشاره.
    • یوسفی­فر، شهرام(1390)، مناسبات شهر و شهرنشینی در دوره سلجوقیان، تهران: پژوهشگاه علوم­انسانی و مطالعات فرهنگی.