پژوهشی بر جغرافیای تاریخی ‌‌نام‌‌‌‌جای‌های کوستِ نیمروز ساسانی (ازمنظرِ منابع تاریخی و شواهد باستان‌شناختی)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دانشگاه تهران

2 استادیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

چکیده

تهاجمات اقوام بیگانه از جهاتِ مختلف در دورۀ ساسانی سبب تقسیم کشور به چهار ناحیه شد تا امپراتوری ساسانی بتواند از قلمرو خویش به بهترین شکل دفاع نماید. در جُستار حاضر می­کوشیم تا به بازشناسی و معرفی نام­جای­ها (شهرهای) مهم کوستِ نیمروز (جنوب، جنوب شرق) قلمرو ایرانشهر ساسانی در منابع تاریخی دستِ اول دورۀ ساسانی (متون پهلوی، اثر مُهر و...) و منابع جغرافیایی مورخان اسلامی قرون اولیۀ و میانی اسلامی بپردازیم. رسالۀ شهرستان­های ایرانشهر و جغرافیای موسی خورنی جزء مهم­ترین منابع تاریخی هستند که علاوه­بر آثار گوناگون دینی و اداری و سنگ­نبشته­های شاهان ساسانی (کعبۀ زرتشت)، جامع­ترین آگاهی­ها برای بررسی استان و شهرهای دورۀ ساسانی در اختیار پژوهشگران قرار می­دهند. رسالۀ شهرستان­های ایرانشهر جزئیاتی دربارۀ استان و شهرها ارائه نمی­دهد اما تقسیم­بندی کامل ایرانشهر به چهار کوست و ذکر شهرها و منطقه­های هر کوست را به ­خوبی بیان کرده است. در میان دو منبع فوق شاهنامه حماسه ملی ایرانیان علاوه­بر صحبت از سرگذشت ایران از دورۀ اساطیری تا تاریخی، احتمالاً بتوان از آن به­عنوان یک منبع تاریخی قابل اعتماد یاد کرد؛ بنابراین در بخش ساسانی شاهنامه فهرستی از نام­جای­های ساسانی را می­توان مشاهده و قابل انطباق دانست. هدف از پژوهش حاضر بررسی تطبیقی ­­جای­نام­ها کوست نیمروز در منابع اشاره شده و ارزیابی شواهد نوشتاری با یافته­های باستان­شناسی می­باشد. روشی که اتخاذ شده روشی توصیفی- تطبیقی و مبتنی بر مطالعاتِ کتابخانه­ای و یافته­های باستان­شناختی است. نتایج پژوهش نشان داد که ساختِ شهرهای بیشمار به دست پادشاهان به ویژه در کوست نیمروز، به منظور تحقق اهداف نظامی، امنیتی و یا بعضاً اقتصادی بود. از سویی دیگر اکثر جای­نام­های اشاره شده در متون پهلوی دورۀ ساسانی در دورۀ اسلامی به همان نام خویش پایدار باقی مانده است. همچنین با بررسی و مقایسۀ سه متن پیش­رو مشخص شد که تناقضاتی میان سه منبعِ مورد مطالعه شده در بیان جهات جغرافیایی شهرهای کوستِ نیمروز وجود دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study OF the names of places kust I Nemroz Sassanid era (Aspect Historical texts and archaeological evidence)

نویسندگان [English]

  • milad bagh sheykhi 1
  • mohamad reza nemati 2
چکیده [English]

the thesis of the Iranshahr County and Geospatial Moses Khourni are among the most important sources in addition to the various religious and administrative works of the Sasanian kingdom (Kaaba Zarathustra), the most comprehensive awareness of the province and the cities of the Sasanian era is available to researchers. the thesis of the Iranshahr County details of the province and cities do not provide details about the province and cities but the full division of Iranshahr to the four kust and mentioning cities and regions has expressed well. among the above-mentioned sources, the Iranian national epic Shah name, which in addition to talk about the history of Iranians from the mythological to historical, consist of historical context in which the author can be used as a reliable historical source; therefore, in the Sassanian Shah name, some kind of historical geography can be interpreted. the purpose of this study is comparative study of names in the three sources to clarify how historical names are matched with historical and archaeology evidences. the proposed method is an archaeology- historical method based on archaeology studies. the results showed that by studying the texts of Pahlavi language and geographical texts among all cities kust I Nemroz specified that the Persians of Sassanian province is of great importance to other states also by considering and comparing the three texts, there are contradictions between the three sources studied in the geographical directions of kust I Nemroz cities;

کلیدواژه‌ها [English]

  • kust I Nemroz Sassanid
  • thesis of the Iranshahr County
  • Geospatial Moses Khourni
  • Shah name
  • archaeology
کتاب­نامه
ابنجعفر،قدامه، (1379).کتابالخراج،ترجمۀحسینقرهچانلو،تهران:البرز.
ابن­بلخی، (1374). فارسنامه، تصحیح گای لسترنج، ترجمۀ منصور رستگارفسایی، تهران: اساطیر.
ابن­حوقل،ابوالقاسم محمد،(1345). صورهالارض،ترجمۀجعفرشعار،تهران:فرهنگایران.
ابن­خردادبه،ابوالقاسم عبید الله بنعبد الله،(1370).المسالکوالممالک،ترجمهحسینقرهچانلو،ازرویمتنتصحیحشدهدخویه،تهران:چاپمهارت.
ابن­فقیه،احمدبنمحمد، (1379).مختصرالبلدانبخشمربوطبهایران،ترجمۀمحمدرضاحکیمی،تهران:بنیادفرهنگایران.
اصطخری،ابوالاسحاقابراهیم (1349).مسالکوالممالک،ترجمۀایرجافشار،تهران:بنگاهترجمهونشرکتاب.
اصفهانی،حمزهبنحسن، (1367). تاریخپیامبرانوشاهان،ترجمۀ دکترجعفرشعار،تهران:امیرکبیر.
اقتداری، احمد، (1348).آثار شهرهای باستانی و سواحل خلیج­فارس و دریای عمان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران.
بیانی، سوسن و موسوی­حاجی، سیدرسول، (1381). « تأملی در اثبات یک حقیقت مهم تاریخی: تغییر در دارالحکومه از زرنگ به شهر سیستان» دانشکده ادبیات و علوم­انسانی دانشگاه تهران، صص 546-527.
بلاذری، احمد بن یحیی، (1337). فتوح­البلدان، ترجمۀ محمد توکل، تهران: نقره.
باستانی­راد، حسن، (1389). «واژه­شناسی تاریخی استان در ایران» تاریخ ایران، شماره 66، صص 26-1.
پیگولوسکایا، نینا (1387).شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمۀ عنایت­الله رضا، تهران: علمی­فرهنگی.
تاریخ سیستان، (1314). تصحیح ملک الشعرای بهار، چاپ اول، تهران: کلاله خاور.
تاریخ سیستان، (1373). بازخوانی متون از جعفر مدرس صادقی، چاپ اول، تهران: مرکز.
ترقی اوغاز، حسنعلی، (1390). «نقد کتاب مبانی توپونیمی و نگاهی به توپونیمی­های ایران» زبانشناسی، صص 145-137.
تمری، نازنین، (1395). « ایزد مهر وآرایش فهرست­های جغرافیایی در کتیبه­های هخامنشی و ساسانی» فصلنامه پژوهش­های تاریخی اصفهان، سال پنجم، صص 111-130.
تهامی، مرتضی و کاویانی­راد، مراد، (1394). «جای­نام شناسی سرحدات ایران از منظر شاهنامه فردوسی» فصلنامه ژئوپلیتیک، سال یازدهم، صص 114-89.
توفیقیان، حسین، (1396). باستان­شناسی دریایی خلیج­فارس، جلد دوم، تهران: گنجینه­هنر.
تیت، جیپی، (1362). سیستان، به اهتمام غلامعلی رئیس الذاکرین، مشهد: اداره ارشاد اسلامی.
جیهانـی،ابوالقاسـماحمـد، (1368). اشـکالالعالـم،تصحیـح: فیـروزمنصـوری،مشـهد: بـهنشـر.
حمویبغدادی،یاقوت، (1362). برگزیده مشترک یاقوت حموی، مترجم محمدپروین گنابادی، تهران: امیرکبیر.
خسروزاده، علیرضا، (1377). شهرسازی ساسانی، پایان­نامه کارشناسی ارشد رشته باستان­شناسی، تربیت مدرس، منتشر نشده.
دریایی، تورج، (1383). سقوط­ ساسانیان، ترجمۀ منصور اتحادیه و فرحناز امیرخانی حسینک­لو، تهران: تاریخ ایران.
دریایی،تورج، (1388).شهرستان­هایایرانشهر،ترجمۀشهرامجلیلیان،تهران:توس.
دیالافــوآ، ژان، (1385). ســفرنامۀ ایــران، کلــده، و شــوش، ترجمــۀ علی­محمــدفره­وشــی، تهــران: دانشــگاه تهــران.
رضایی باغ­بیدی، حسن، (1393). سکه­های ایران در دورۀ اسلامی از آغاز تا برآمدن سلجوقیان، تهران: سمت.
شارپ، رلف­نارمن، (1388)، فرمان­های شاهنشاهی هخامنشی که به­زبان آریایی نوشته­شده است، تهران: پازینه.
سرافراز،علیاکبر، (1366). بیشاپور، در شهرهایایران،بهکوششیوسفکیانی،تهران:جهاددانشگاهی.
سرفراز، علی­اکبر، تیموری، محمود، (1392). «بازشناسیسازمانفضاییشهرساسانیبیشاپورباتکیهبریافته­هایباستانشناسی» در فصلنامه هنر و تمدن شرق، سال اول، شماره اول، صص16-9.
طبـری،ابوجعفـرمحمـدبـنجریـر، (1384). تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه صادق نشئت،تهران: علمی­فرهنگی.
ظروفچی، عسکر، (1390). جای­نام­ها در شاهنامه فردوسی، تهران: هورآفرید.
غلامی، جهانپور، حیدری باباکمال، یدالله و شاداب­فر، مریم، (1392). «نگرشی بر جغرافیای اداری ایالت پارس در دورۀ ساسانی» فصلنامه مطالعات تاریخ فرهنگی، سال چهارم، شماره 15، صص 107-87..
قاسمی، پارسا، گیزلن، ریکا، نوروزی، رضا و رضایی، عزیزالله، (1396). «بازسازی تقسیمات استان ساسانی بیشاپور با کشف تعدادی نام­جای جدید از گلِ­مهرهای محوطۀ تل­قلعۀ سیف­آباد-کازرون»،پژوهش­های باستان­شناسی ایران، شماره چهارده 102-91.
کریمیان، حسن، سیدین، ساسان، (1389). «دارابگرد در انتقال از ساسانیان به دوران اسلامی براساس مستندات باستان­شناختی»، باغ­نظر، شماره13، سال هفتم، صص 88-73.
کریمیان، حسن، منتظرظهوری، مجید، (1393). «اردشیرخورهازشکل­یابیتازوالبااستنادبهمتونتاریخی» در پژوهش­های ایرانشناسی، سال 4، شماره 2، پاییز و زمستان، صص83-65.
کیخایی، مهدی (1393). «نگاهی به یک نام جای کهن؛ زرنگ (سیستان)» فصلنامه علمی تخصصی باستان­شناسی ایران واحد شوشتر، 27-12.
گیریشمن، رومن، (1378). بیشاپور، ترجمۀ اصغر کریمی، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
لباف­خانیکی، میثم، (1391). «مقدمه­ای بر جغرافیای اداری- سیاسی ایران در دورۀ ساسانی»  فصلنامه پاژ، ش 10، صص116-131.
لباف­خانیکی، میثم، فیروزمندی، بهمن و خسروزاده، علیرضا، (1392). «حضورساسانیان در کرانه­های خلیج­فارس بر پایۀ گزارش­های تاریخی و مطالعات باستان­شناسی» پژوهش­های ایرانشناسی، سال سوم، صص 92-73.
لسترنج،گای، (1367).جغرافیایتاریخیسرزمین­هایخلافتشرقی،ترجمهمحمدعرفان،تهران:بنگاهترجمهونشرکتاب.
مارکوارت،یوزف، (1373).ایرانشهربرمبنایجغرافیایموسیخورنی،ترجمۀمریماحمدی،تهران:اطلاعات.
محمدی­فر، یعقوبوامینی،فرهاد، (1394).باستان­شناسیوهنرساسانی،تهران: شاپیگان.
مستوفی،حمدالله، (1362).نزههالقلوب،تصحیحلسترنج،تهران:دنیایکتاب.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، (1344).  مروج الذهب و المعادن الجوهر، جلد1، ترجمۀ ابواقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
معصومی، غلام­رضا، (1374).  سیراف (بندرطاهری)، تهران: قطره.
مقدسی،ابوعبداللهمحمدبناحمد، (1361).احسنالتقاسیمفیمعرفهالقالیم،ترجمۀعلینقیمنزوی،تهران:مولفانومترجمانایران.
مهرآفرین،رضا، (1393). شهرهایساسانی،تهران: سمت.
میری، نگین، (1391). باستان­شناسی و جغرافیای تاریخی رویکردی متفاوت،در پژوهش­هایی درباره تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران: مجموعه مقالات سومین همایش باستان­شناسان جوان ایران، به کوشش شهرام زارع، تهران: حکمت سینا.
میری، نگین، (1395). «مکان­یابی ریو-اردشیر ساسانی و ریشهر سده­های نخستین و میانۀ اسلامی»، پژوهش­های باستان­شناسی ایران، شمارۀ 10، صص 161-172.
مؤلف ناشناخته، (1372). حدود العالم الی المشرق الی المغرب، مقدمه بارتولد تعلیقات مینورسکی، تهران: دانشگاه الزهرا.
میراحمدی، سارا، (1395). مطالعۀ تطبیقی جای­نام­ها در شاهنامه و منابع دوره ساسانی، پایان­نامه کارشناسی ارشد تاریخ ایران­باستان، دانشگاه تهران، منتشر نشده.
نولدکه، تئودور، (1378). تاریخ ایرانیان و عرب­ها در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
گیزلن، ریکا، (1384). چهار سپاهبد شاهنشاهی ساسانی، ترجمه سیروس نصرالله­زاده، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
هوف،دیتریش، (1374). «داراب،پایتختایالتی»، ترجمۀ فرامرزسمیعی،در:ایتخت­هایایران،بهکوشـش دکتـرمحمـدیوسـفکیـانی، تهران: انتشاراتسازمانمیراثفرهنگی،صنایعدستیوگردشگریکشور،صص446-407.
هــوف،دیتریــش،(1366). «فیروزآبــاد»در:شــهرهایایــران،ج2، بــهگــردآوری محمدیوسـفکیانـی،ترجمـهکرامـتاللهافسـر،تهـران: جهـاددانشـگاهی،صـص .75-99.
هــوف،دیتریــش،(1392). «شــکل­گیریوایدئولــوژیدولــتساســانیازرویشــواهد باستان­شــناختی،»در: ساســانیان،بــهویرایــش: وســتاســرخوشکرتیــسوســارااســتوارت، ترجمـۀ کاظـمفیروزمنـد،تهـران: نشـرمرکـز صص40-75.
وزیری، علینقی،(1337). تاریخ عمومی هنرهای مصور، تهران: دانشگاه تهران.
یارشاطر، احسان، (1387). تاریخ­ایران کمبریج، جلد سوم-قسمت دوم، تهران: امیرکبیر.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوبی، (1376). تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی­فرهنگی.
یزدانی­، افشین؛ فیروزمندی­شیره­جینی، بهمن، (1395) «تموکن، تئوکه و تخمکه، نام­هایی برای بندرگاهی هخامنشی برکرانۀ شمالی خلیج­فارس؛ فرصت­ها و چالش­های همخوانی مدارک نوشتاری و باستان­شناختی»، مطالعات باستان­شناسی، شمار؛ 1، صص 205-233.