مناظرات ابن‌فُورَک اشعری با کَرّامیه در غزنه (اوایل قرن پنجم هجری)

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

این پژوهش با عنوان «مناظرات ابن‌فورک اشعری با کرامیّه در غزنه (اوایل قرن پنجم هجری)» با رویکرد کلامی، درصدد است تا به علل برپایی مناظرات مذکور و اینکه وجوه تشابه یا تمایز آرای ابن‌فورک با سلطان محمود غزنوی و محمد‌بن ‌هیصم کرامی چه بوده است، پاسخ دهد.

در نیمۀ نخست قرن سوم هجری، مذهب کرامیه توسط محمد‌بن کرام پی‌ریزی شد که به مشبهه قرابت داشت. در اوایل سدۀ چهارم، ابوالحسن اشعری پایه‌گذار مکتب کلامی جدیدی شد که خصوصیت بارز آن، دفاع از باورهای اهل‌سنت و اصحاب‌حدیث بود و پویایی آن پس از مرگ وی، به همت بزرگانی چون ابوالحسن باهلی، ابن‌مجاهد بصری، ابن‌فورک اصفهانی، ابوبکر باقلانی و ابواسحاق اسفراینی تداوم یافت. ابن‌فورک در راه دفاع از عقاید اشعریه در برابر سایر فرق ازجمله کرامیان، تلاش بسیاری کرد. نتایج این نوشتار حاکی از آن است که گرچه ابن‌فورک و سلطان غزنوی در مسئلۀ رؤیت عینی خدا متفق‌القول بودند اما از حیث آنکه این رؤیت در جهت خاصی است یا نه، اختلاف داشتند. انتساب عقیدۀ انقطاع رسالت به ابن‌فورک نیز تهمتی بیش از جانب کرامیّه نبود. همچنین تدقیق در مباحثات و اختلافات عقیدتی ابن‌فورک و ابن‌هیصم، بیانگر آن است که گرچه این دو‌ متکلم در مسائلی نظیر قِدَم کلام خدا و عدم ارادۀ انسان در افعال خیر و شر، دیدگاه مشترکی دارند اما در غالب مباحث دیگر مانند استواء خدا بر عرش، بقای اعراض، صفات خبریۀ خدا، مخلوق بودن یا نبودن صفات فعلیۀ پروردگار، سنخیت یا تباین بین خالق و مخلوق و اینکه قرآن کلام خداست یا قول او، تضاد آشکاری داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Debates of Ibn al-Furak al-Ash'ari with Karamiya in Ghazni (early fifth century AH)

نویسنده [English]

  • Abbas Adavoudi jolfaei
university of Tehran
چکیده [English]

This theologically-oriented study, entitled Ibn al-Furak debates with the Karamiyya in Ghazni (early fifth century AH), seeks to examine the reasons for those theological disputes that emerged and the similarities and differences between Ibn al-Furak's scholarly views and those of Sultan Mahmud of Ghazni and Ibn al-Haytham.

In the first half of the third century AH, the Madhhab of Karamiya was developed by Muhammad ibn Karam.In the early fourth century, Abu al-Hasan al-Ash'ari established a new theological school of thought whose distinguishing feature was the defence of the beliefs of the Sunnis and the Companions of Hadith. Ultimately, Ibn al-Furak sacrificed his life in a vigorous scholastic battle to defend Ash'arite theology against those of other sects, notably the Karamiyya.

The findings of this study indicate that although Ibn al-Furak and Sultan Mahmud of Ghazni agreed on the notion of seeing God, they disagreed on whether this vision was in a particular manner.

Furthermore, Karamiya's attribution of the concept of the Prophetic mission's cessation to Ibn al-Furak was nothing more than a calumny.

Examining the ideological debates and differences between Ibn al-Furak and Ibn al-Haytham indicates The two scholars had great differences over other matters, such as the abode of God on his throne, the persistence of acquired attributes, the anthropomorphic attributes of God, the being creator or non-creator of the self-dependent characteristics of God, the similarity or contrast between the Creator and the creature, and whether the Qur'an is the direct word of God or His revelation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibn al-Furak
  • Ash'
  • arya
  • Ibn al-Haytham
  • Karamiya
  • ideological debates
ابن‌أبی‌شیبة، محمد‌بن عثمان، العرش و ما رُوِی فیه، تحقیق محمد‌بن خلیفة‌التمیمی، ریاض:مکتبة‌الرشد، 1998.
ابن‌ابی‌الحدید، عبد‌الحمید‌بن هبه‌الله، شرح نهج‌البلاغة، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، قاهرة:دار احیاء‌الکتب‌العربیة، 1965.
ابن‌ابی‌یعلی، ابی‌الحسین محمد، طبقات‌الحنابله، تحقیق محمد حامد‌الفقی، بیروت:دارالمعرفة، بی‌تا.
ابن‌ازرق، احمد‌بن یوسف، تاریخ‌الفارقی، تحقیق بدوی عبداللطیف عوض، قاهرة:وزارة‌الثقافة، 1959.
ابن‌اسفندیار، محمد‌بن حسن، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران:پدیده خاور، 1366.
ابن‌تغری بردی، جمال‌الدین یوسف، النجوم‌الزاهرة، قاهرة:وزارة‌الثقافة و‌الارشاد‌القومی، 1392.
ابن‌تلمسانی، عبد‌الله‌بن محمد، شرح معالم أصول‌الدین ، تحقیق نزار‌بن علی حمادی، عَمّان (اردن):دار‌الفتح، 1431.
ابن‌تیمیة، أحمد‌بن عبد‌الحلیم، الإیمان، تحقیق ناصرالدین‌الألبانی، عَمّان(أردن):‌المکتب‌الإسلامی، 1996.
___________، التسعینیة، تحقیق محمد‌بن إبراهیم‌العجلان، ریاض:مکتبة‌المعارف، 1999.
___________، الحسنة والسیئة، تحقیق محمد جمیل غازی، بیروت: دارالکتب‌العلمیة، بی‌تا.
___________، بیان تلبیس‌الجهمیة، تحقیق مجموعة من‌المحققین، مدینة:مجمع‌الملک فهد، 1426.
___________، درء تعارض‌العقل والنقل، تحقیق محمد رشاد سالم، ریاض:جامعة‌الإمام محمد‌بن سعود‌، 1991.
___________، شرح‌العقیدة‌الأصفهانیة، تحقیق محمد‌بن ریاض‌الأحمد، بیروت:المکتبة‌العصریة، 1425.
___________، الفتاوى‌الکبرى، تحقیق محمد عطا و مصطفى عطا، بیروت:دارالکتب‌العلمیة، 1987.
___________، مجموع‌الفتاوى، تحقیق عبد‌الرحمن‌بن محمد‌بن قاسم، مدینة:مجمع‌الملک فهد، 1995.
___________، منهاج‌السنة‌النبویة، تحقیق محمد رشاد سالم، ریاض:جامعة‌الإمام محمد‌بن سعود‌، 1986.
ابن‌جوزى، عبد‌الرحمن‌بن على، المنتظم، تحقیق محمد عطا و مصطفى عطا، بیروت: دار‌الکتب‌العلمیة، 1992.
___________، الموضوعات، تحقیق عبدالرحمن محمد عثمان، مدینة:المکتبةالسلفیة، 1966.
ابن‌حزم، علی‌بن أحمد، الفِصَل فی‌الملل و الاهواء و النحل، تحقیق احمد شمس‌الدین، بیروت:دارالکتب‌العلمیة، 1996.
___________، رسائل، تحقیق إحسان عباس، بیروت:‌المؤسسةالعربیة، 2007.
ابن‌خلکان، احمد‌بن محمد، منظر‌الإنسان (ترجمۀ وفیات‌الاعیان)، ترجمه‌ی احمد‌بن محمد سنجری، تصحیح فاطمه مدرسی، ارومیه:دانشگاه ارومیه، 1380.
___________، وفیات‌الأعیان، تحقیق إحسان عباس، بیروت:دار صادر، 1971.
ابن‌درید، محمد‌بن حسن، جمهرة‌اللغة، تحقیق رمزی منیر بعلبکی، بیروت:دارالعلم للملایین، 1987.
ابن‌صلاح، عثمان‌بن عبد‌الرحمن، طبقات‌الفقهاء‌الشافعیة، تحقیق محیی‌الدین علی نجیب، بیروت:دارالبشائرالإسلامیة، 1992.
ابن‌عساکر، علی‌بن حسن، تاریخ دمشق، تحقیق عمرو‌بن غرامة‌العمروی، بیروت:دار‌الفکر، 1995.
___________، تبیین کذب‌المفتری، بیروت: دار‌الکتاب‌العربی، 1404.
ابن‌عماد، شهاب‌الدّین، شذرات‌الذّهب، تحقیق محمود أرناؤوط، دمشق:دار ابن‌کثیر، 1986.
ابن‌فراء، محمدبن الحسین، إبطال‌التأویلات، تحقیق محمد‌بن حمد‌النجدی، الکویت:دار إیلاف‌الدولیة، بی‌تا.
ابن‌فورک، محمد‌بن حسن، تفسیر ابن‌فورک، تحقیق علال عبدالقادر بندویش و الآخرین، مکة:جامعة أم‌القرى، 2009.
___________، الحدود فی‌الأصول، تحقیق محمد سلیمانی، بیروت:دار‌الغرب‌الإسلامی، 1999.
___________، شرح‌العالم و‌المتعلم، تحقیق توفیق علی وهبه و احمد عبدالرحیم سایح، قاهرة:مکتبة‌الثقافة‌الدینیة، 1430.
___________، مشکل‌الحدیث وبیانه، تحقیق موسى محمد علی، بیروت:عالم‌الکتب، 1985.
___________، مقالات‌الشیخ أبی‌الحسن‌الأشعری، تحقیق احمد عبدالرحیم سایح، قاهرة:مکتبةالثقافة‌الدینیة، 1425.
ابن‌قاضی شُهبة، احمد‌بن محمد، مناقب‌الإمام‌الشافعی، تحقیق عبدالعزیز فیاض حرفوش، دمشق:دار‌البشائر، 2003.
ابن‌قُطلُوبغا، قاسم، تاج‌التراجم، تحقیق محمد خیر رمضان یوسف، دمشق:دار‌القلم، 1992.
ابن‌کثیر، إسماعیل‌بن عمر، البدایة و‌النهایة، تحقیق علی شیری، بیروت:دار احیاءالتراث‌العربی، 1988.
___________، طبقات‌الشافعیین، تحقیق أحمد عمر هاشم و محمد زینهم محمد عزب، قاهرة:مکتبة‌الثقافة‌الدینیة، 1993.
ابن‌نقطة، محمد‌بن عبد‌الغنی، التقیید، تحقیق کمال یوسف‌الحوت، بیروت:دارالکتب‌العلمیة، 1988.
___________، إکمال‌الإکمال (تکملة لکتاب‌الإکمال لابن‌ماکولا)،تحقیق عبد‌القیوم عبد ریب‌النبی، مکة:جامعة أم‌القرى، 1410.
أبناسی، إبراهیم‌بن موسى، الشذا ‌الفیاح من علوم ابن‌الصلاح، تحقیق صلاح فتحی هلل، الریاض:مکتبة‌الرشد، 1998.
ابن‌فندق، على‌بن زید، تاریخ بیهق، تهران:کتابفروشی فروغی، 1361.
ابن‌منده اصفهانی، أبوعبدالله،الإیمان، تحقیق علی‌بن محمد الفقیهی، بیروت:مؤسسةالرسالة، 1406.
ابن‌منظور، محمد‌بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت:دار صادر، 1414.
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، الجماهر فی‌الجواهر، تحقیق یوسف هادی، تهران: میراث مکتوب، 1416.
ابو مخرمه، طیب‌بن عبد‌الله، قلادة‌النحر، تحقیق بوجمعة مکری و خالد زواری، بیروت:دارالمنهاج، 2008.
احمدى، عبد‌الله‌بن سلمان‌، المسایل و‌الرسایل‌المرویة عن الامام احمد‌بن حنبل،ریاض:دار طیبة، 1995.
اسفرایینی، طاهر‌بن محمد، التبصیر فی‌الدین، تحقیق کمال یوسف‌الحوت، بیروت:عالم‌الکتب، 1983.
إسنوی، عبدالرحیم‌بنالحسن،طبقات‌الشافعیة، تحقیق عبدالله‌الجبوری، بغداد:وزارةالأوقاف، 1971.
اشعری، ابوالحسن، الإبانة عن أصول‌الدیانة، تحقیق فوقیة حسین محمود، قاهرة:دارالأنصار، 1397.
___________، رسالة ‌الى أهل‌الثغر بباب‌الأبواب، تحقیق عبد‌الله شاکر‌الجنیدی، مدینة:عمادة‌البحث‌العلمی، 1413.
___________، مقالات‌الإسلامیین، تحقیق نعیم زرزور، بیروت:‌المکتبة‌العصریة، 2005.
___________، اللمع، به کوشش ریچارد جوزف مکارتی، بیروت:بی‌نا، ۱۹۵۳.
___________، رسالة استحسان‌، حیدرآباد:دائرة‌المعارف‌العثمانیة، ۱۹۷۹.
الألوسی، شهاب‌الدین، روح‌المعانی فی تفسیر‌القرآن، تحقیق علی عبدالباری عطیة، بیروت:دارالکتب‌العلمیة، 1415.
امام‌الحرمین، عبد‌الملک‌بن عبد‌الله، البرهان فی أصول‌الفقه، تحقیق صلاح‌بن محمد‌بن عویضة، بیروت:دار‌الکتب‌العلمیة، 1997.
___________، الکامل فی أصول‌الدین، تحقیق جمال عبدالناصر عبدالمنعم، قاهرة:دارالسلام، 2010.
آمدى، سیف‌الدین،أبکار‌الأفکار، تحقیق احمد محمد مهدى‌، قاهرة:دار‌الکتب، 1423.
___________، غایة‌المرام، تحقیق احمد فرید مزیدی، بیروت:دار‌الکتب‌العلمیة، 2004.
آملی، حیدر‌بن علی، تفسیر‌المحیط‌الاعظم، تحقیق محسن موسوی تبریزی، قم:نور علی نور، 1428.
اندلسی، ابوحیان، منهجه‌التفسیری، تحقیق مأمون‌بن محی‌الدین‌الجنان، بیروت:دارالکتب‌العلمیة، 1993.
انصاری نیسابوری، سلمان‌بن ناصر، الغنیة فی الکلام، تحقیق مصطفی حسنین عبدالهادی، قاهرة:دارالإسلام، 2010.
انصاری، حماد‌بن محمد، أبو‌الحسن‌الأشعری، مدینة:‌الجامعة‌الإسلامیة، 1974.
ایجى، میر سیدشریف‌، شرح‌المواقف‌، تصحیح بدر‌الدین نعسانى‌، افست قم‌:‌الشریف‌الرضی، 1907.
باخرزی، علی‌بن حسن، دمیة‌القصر وعصرة أهل‌العصر، تحقیق محمدالتونجی، بیروت:دار‌الجیل، 1414.
باقلانی، محمد‌بن طیب، الانتصار للقرآن، تحقیق محمد عصام قضاة، بیروت:دار ابن‌حزم، 2001.
___________، تمهیدالأوائل فی تلخیص‌الدلائل، تحقیق عمادالدین احمد حیدر، بیروت:مؤسسةالکتب‌الثقافیة، 1987.
بحرانى‌، ابن‌میثم، قواعد‌المرام‌، تحقیق سید احمد حسینى، قم:مکتبة آیة‌الله‌المرعشی، ‌‌1406.
بریه، امیل، تاریخ فلسفه‌ در دورۀ انتشار فرهنگ یونانی و دورۀ رومی، ترجمۀ علیمراد داودی، تهران: دانشگاه تهران، 1356.
بزدوی، محمد‌بن محمد، اصول‌الدین، تحقیق هانس پیتر لنس و احمد حجازی سقا، قاهرة:‌المکتبة‌الأزهریة، 2003.
بسیلی، أبوالعباس، نکت و تنبیهات فی تفسیرالقرآن‌المجید، تحقیق محمدالطبرانی، دارالبیضاء(مراکش): وزارة‌الأوقاف، 2008.
بغدادى‌، عبد‌القاهر، الفرق بین‌الفرق، بیروت:دار‌الآفاق‌الجدیدة، 1977.
___________، الملل و‌النحل‌، تحقیق بیر نصرى‌، بیروت‌:دار‌المشرق‌، 1992.
بقاعی، برهان‌الدین، النکت‌الوفیة بما فی شرح‌الألفیة، تحقیق ماهر یاسین‌الفحل، ریاض:مکتبة‌الرشد، 2007.
بلخی، محمد‌بن نعمت، بیان‌الادیان، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران:بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، 1376.
بوزوُرث، ادموند، «ظهور کرامیه در خراسان»، ترجمۀ اسماعیل سعادت، معارف، دورۀ پنجم، شمارۀ3، آذر- اسفند 1367.
بیهقی، ابوبکر، الأسماء والصفات، تحقیق عبد‌الله‌بن محمد‌الحاشدی، جدة:مکتبة‌السوادی، 1413.
_________، شعب‌الإیمان، تحقیق عبد‌العلی عبد‌الحمید حامد، الریاض:مکتبة‌الرشد، 1423.
پاپکین، ریچارد و آوروم استرول،کلیات فلسفه،‌ ترجمۀ‌ جلال‌الدین مجتبوی، تهران: حکمت، 1381.
تاریخ سیستان، تصحیح ملک‌الشعرای بهار، تهران:پدیده خاور، 1366.
توحیدی، أبوحیان،البصائر والذخائر، تحقیق وداد القاضی، بیروت: دار صادر، 1988.
تهانوی، محمد علی، کشاف اصطلاحات‌الفنون والعلوم، تحقیق رفیق‌العجم و علی دحروج، بیروت:مکتبة لبنان منشورون، 1996.
التیمی‌الأصبهانی، إسماعیل‌بن محمد، الحجة فی بیان‌المحجة، تحقیق محمد‌بن ربیع‌المدخلی، ریاض:دار‌الرایة، 1999.
جرفاذقانی، ناصح‌بن ظفر، ترجمۀ تاریخ یمینی، تصحیح جعفر شعار، تهران:علمی و فرهنگی، 1374.
جصاص، احمد بن علی، شرح بدء‌الأمالی، تحقیق ابی عمرو حسینی، بیروت:دارالکتب‌العلمیة، 2001.
حاکم نیشابوری، ابوعبداللّه، تاریخ نیشابور، ترجمۀ محمّد‌بن حسین نیشابورى، تصحیح محمدرضا شفیعى کدکنى، تهران:آگه، 1375.
حسنی رازی، مرتضی‌بن داعی، تبصرة‌العوام، تحقیق عباس اقبال آشتیانی، تهران:اساطیر، 1364.
حمیری، نشوان‌بن سعید، شمس‌العلوم، تحقیق حسین‌بن عبدالله‌العمری و الآخرین، دمشق:دار‌الفکر، 1999.
خازن، علاء‌الدین علی، لباب‌التأویل، تحقیق محمد علی شاهین، بیروت:دار‌الکتب‌العلمیة، 1415.
خوارزمی، محمد‌بن أحمد، مفاتیح‌العلوم، بیروت:دار‌الکتابالعربی، بی‌تا.
دارمی، عثمان‌بن سعید، نقض، تحقیق رشید‌بن حسن‌الألمعی، ریاض:مکتبةالرشد، 1998.
دورانت، ویل، تاریخ فلسفه، ترجمۀ‌ عباس زریاب خویی، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1371.
دینوری، ابن‌قتیبة، تأویل مختلف‌الحدیث، تحقیق محمد محی‌الدین الأصفر، بیروت:المکتب‌الاسلامی، 1999.
ذهبی، محمد‌بن احمد، تاریخ‌الاسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، بیروت:دار‌الکتاب‌العربى، 1993.
___________، معرفة‌القراء‌الکبار، بیروت:دار‌الکتب‌العلمیة، 1997.
___________،العبر فی خبر من غبر، تحقیق أبوهاجر زغلول، بیروت:دارالکتب‌العلمیة، 1985.
___________، العرش، تحقیق محمد‌بن خلیفةالتمیمی، مدینة:عمادة‌البحث‌العلمی، 2003.
___________، سیر اعلام‌النبلاء، بیروت:مؤسسة‌الرسالة، 1994.
___________، میزان‌الاعتدال، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت:دارالمعرفة، 1963.
راسل، برتراند، تاریخ فلسفۀ غرب، ترجمۀ نجف دریابندری، تهران: پرواز،‌ 1373.
زرکشی، بدرالدین محمد، تشنیف المسامع بجمع الجوامع لتاج الدین السبکی، تحقیق سید عبدالعزیز و عبدالله ربیع، قاهره: مکتبة قرطبة للبحث العلمی، 1998.
سبکی، تاج‌الدین، طبقات‌الشافعیة‌الکبری، تحقیق محمود‌‌الطناحی و عبدالفتاح محمد‌الحلو، قاهرة:دار إحیاء‌الکتب‌العربیة، 1413.
سقاف، عبد‌الرحمن‌بن عبید‌الله، إدام‌القوت فى ذکر بلدان حضرموت، بیروت:دار‌المنهاج، 1425.
سمعانی، عبد‌الکریم‌بن محمد، الأنساب، تحقیق عبد‌الرحمن‌بن یحیى‌الیمانی وغیره، حیدرآباد:دائرةالمعارف‌العثمانیة، 1962.
سنوسی، محمد‌بن یوسف، شرح‌العقیدةالکبری، تحقیق‌سیدیوسف احمد، بیروت:دارالکتب‌العلمیة، 2006.
سیوطی، جلال‌الدین، اللآلىء المصنوعة، تحقیق أبوعبدالرحمن صلاح‌بن محمد، بیروت:دارالکتب العلمیة، 1996.
__________،تاریخ‌الخلفاء، تحقیق حمدی‌الدمرداش، مکة: مکتبة نزار مصطفى‌الباز، 2004.
شهرستانى، محمد‌بن عبد‌الکریم، الملل و‌النحل‌، تحقیق محمد بدران‌، قم:الشریف‌الرضی‌، ‌1364.
__________، نهایة‌الأقدام فی علم‌الکلام‌، تحقیق احمد فرید مزیدى‌، بیروت:دار‌الکتب‌العلمیة‌، 1425.
شیبانی، عبدالله‌بن أحمد،السنة، تحقیق محمد‌بن سعید‌بن سالم القحطانی، الدمام: دار ابن‌القیم، 1986.
صالحى شامى، محمد‌بن یوسف، سبل‌الهدى و‌الرشاد، تحقیق عادل عبد‌الموجود و على محمد معوض، بیروت:دارالکتب‌العلمیة، 1993.
صفدی، خلیل‌بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد‌الارناؤوط، بیروت:دار‌الاحیاء‌التراث، 2000.
طوسی، محمد‌بن حسن، التبیان  فی تفسیر‌القرآن، تحقیق: أحمد قصیر‌العاملی، بیروت:دار إحیاءالتراث‌العربی، بی‌تا.
عامری حرضی، یحیی‌بن ابی‌بکر، غربال‌الزمان فی وفیات‌الأعیان، تصحیح محمد ناجی زعبی‌العمر، دمشق:دارالخیر، 1985.
عتبی، محمد‌بن عبدالجبار، تاریخ الیمینی، تصحیح احسان ذنون الثامری، بیروت:دارالطلیعه، 1424.
عراقی، عبدالرحیم‌بن حسین، التقید والإیضاح، تحقیق عبدالرحمن محمد عثمان، مدینة:‌المکتبة‌السلفیة، 1969.
عسقلانی، ابن‌حجر،النکت على کتاب ابن‌الصلاح، تحقیق ربیع‌بن هادی‌المدخلی، مدینة:عمادةالبحث‌العلمی، 1984.
__________، لسان‌المیزان، تحقیق عبد‌الفتاح أبوغدة، بیروت:دار‌البشائر‌الإسلامیة، 2002.
علامه حلی، حسن‌بن یوسف، تسلیک‌النفس‌الی حظیرة‌القدس، تحقیق فاطمة رمضانی، قم:مؤسسةالإمام‌الصادق(ع)، ۱۴۲۶.
__________، کشف‌المراد، تحقیق حسن حسن زاده آملی، قم:مؤسسة‌النشر‌الإسلامی، 1407.
__________،مناهج الیقین فی أصول الدین، تهران:دار الأسوة‌، 1415.‌
عمرانی، یحیى‌بن أبی‌الخیر،‌ الانتصار فی‌الرد على‌المعتزلة،تحقیق سعود‌بن عبد‌العزیزالخلف، ریاض:أضواء‌السلف، 1999.
فارسی، عبد‌الغافر‌بن إسماعیل، جزء فیه أمالی، تحقیق أبی عبدالله حمزة‌الجزائری، عَمّان (اردن):‌الدارالأثریة، 2009.
فاضل مقداد، مقداد‌بن عبد‌الله، ارشاد‌الطالبین، تحقیق سید مهدی رجایی، قم:کتابخانۀ مرعشی نجفی، 1405.
فان اس، یوزف، شکوفایی کلام اسلامی، ترجمۀ سارا مسگر، تهران:حکمت، 1399.
فخر رازی، محمد‌بن عمر، اساس‌التقدیس، تحقیق عبدالله محمد اسماعیل، قاهرة:‌المکتبةالأزهریة، 2010.
__________، اعتقادات فرق‌المسلمین والمشرکین، تحقیق علی سامی‌النشار، بیروت:دارالکتب‌العلمیة، بی‌تا.
__________، المحصول، تحقیق طه جابر فیاض‌العلوانی، بیروت:مؤسسة‌الرسالة، 1997.
__________، مفاتیح‌الغیب (التفسیر‌الکبیر)، بیروت:دار إحیاء‌التراث‌العربی،1420.
فراهیدی، خلیل‌بن أحمد، العین، تحقیق مهدی المخزومی و إبراهیم السامرائی، بیروت:دار ومکتبة‌الهلال، بی‌تا.
فقیهی، علی اصغر، آل‌بویه، تهران:صبا، 1366.
فیروزآبادى، مجد‌الدین، القاموس‌المحیط، بیروت:مؤسسة‌الرسالة، 2005.
قاضی عیاض، عیاض‌بن موسی، شرح‌الشفا، تصحیح عبدالله‌بن محمد‌الخلیلی، بیروت:دارالکتب‌العلمیة، 2001.
قزوینی، زکریاء‌بن محمد، آثار‌البلاد، بیروت:دار صادر، بی‌تا.
قشیری، ابوالقاسم، الرسالة‌القشیریة، تحقیق عبدالحلیم محمود و محمود‌بن شریف، قم:بیدار، 1374.
قفطی، علی‌بن یوسف، إنباه‌الرواة على أنباه‌النحاة، تحقیق محمد أبوالفضل إبراهیم، قاهرة:دارالفکرالعربی، 1982.
کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه (یونان و روم)، ترجمۀ جلال‌الدین مجتبوی، تهران: علمی و فرهنگی- سروش، 1380.
لَبلی، احمد‌بن یوسف، فهرسة‌اللبلی، تحقیق یاسین یوسف‌بن عیاش و عواد أبوزینة، بیروت:دارالغرب‌الاسلامیة، 1988.
ماتریدی، أبومنصور، التوحید، تحقیق فتح الله خلیف، الإسکندریة:دارالجامعات المصریة، بی‌تا.
متولی شافعی، عبد‌الرحمن‌بن مامون، الغنیة فی أصول‌الدین، تحقیق عماد‌الدین احمد حیدر، بیروت:مؤسسةالکتب‌الثقافیة، ۱۹۸۷.
مراغی، عبدالله مصطفی، الفتح‌المبین، قاهرة:مطبعة ٱنصار‌السنة‌المحمدیة، 1947.
مرتضی زبیدی، محمد‌بن محمد،تاج‌العروس، تحقیق علی شیری، بیروت:دارالفکر، 1994.
مسکویه، ابوعلی، تجارب الأمم وتعاقب الهمم، تحقیق أبوالقاسم إمامی، تهران:سروش، 2000.
مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد:آستان قدس رضوی، 1368.
مقدسی، محمد‌بن احمد، أحسن التقاسیم فی معرفةالأقالیم، بیروت:دار صادر، بی‌تا.
مقدسی، مطهر‌بن طاهر، البدء والتاریخ، قاهرة:مکتبة‌الثقافة‌الدینیة، 1425.
مقدسی، محمد‌بن عبدالملک، تکملة تاریخ الطبری، تحقیق ألبرت یوسف کنعان، بیروت:المطبعة الکاثولیکیة، 1958.
مقریزی، أحمد‌بن علی، المواعظ والاعتبار، بیروت:دار‌الکتب‌العلمیة، 1418.
ملطی، ابوالحسین، التنبیه والرد على أهل الأهواء والبدع، تحقیق محمد زینهم محمد عزب، قاهرة:مکتبة مدبولی، 1993.
نسفی، میمون‌بن محمد، تبصرة‌الأدلة فی أصول‌الدین، تحقیق کلود سلامه، دمشق:‌المعهد‌العلمی‌الفرنسی، 2006.
نسفی، عمر‌بن محمد، القند فی ذکر علماء سمرقند، تحقیق یوسف هادی، تهران:دفتر نشر میراث مکتوب، 1999.
نصیرالدین طوسی، محمدبن محمد، تلخیص‌المحصل‌، بیروت:دارالاضواء، 1405.
نووی، یحیى‌بن شرف، طبقات‌الفقهاء‌الشافعیة، تحقیق علی عمر، قاهرة:مکتبة‌الثقافة‌الدینیة، 2009.
واحدی، علی‌بن أحمد، الوسیط فی تفسیر‌القرآن‌المجید، تحقیق عادل أحمد عبد‌الموجود و‌الآخرین، بیروت:دارالکتب‌العلمیة، 1994.
یافعی، عبدالله‌بن اسعد، مرآة‌الجنان و عبرة‌الیقظان، تحقیق خلیل‌المنصور، بیروت:دار‌الکتب‌العلمیة، 1997.
Louis P. Pojman, Michael Rea:Philosophy of Religion: An Anthology, U.S.A: Wadsworth, 2007.

Watt, William Montgomery, Islamic Philosophy and Theology, Edinburgh, Edinburgh University Press1985.