سرگردانی تاریخ در دارالفنون: مسئله سرآغاز آموزش نوین تاریخ در ایران معاصر

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تبریز

2 دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه تبریز

10.30465/hcs.2021.38792.2534

چکیده

«آموزش نوین تاریخ با دارالفنون آغاز می‌شود»؛ این از مفروضات پژوهشگران و مورخان حوزة تاریخ آموزش تاریخ است که دست کم در نیم قرن گذشته بر آن تکیه و تاکید داشته‌اند. مسئله «سرآغاز» همواره یکی از پربحث‌ترین مسائل در بررسی پدیدارهای تاریخی است اما مورخان در این باره بر مبنای همین پیش‌فرض خطا، نتایج یکسانی گرفته‌اند و در تکرار آن تردید نکرده‌اند. پژوهش‌ پیش‌رو، کوشیده با تکیه بر اسناد نویافته از جمله روزنامة وقایع‌اتفاقیه مدرسة مبارکة دراالفنون، صورت بودجه و مخارج مدرسه، نظام‌نامة مدرسه، گزارش‌های رسمی، مکاتبات اداری مدرسه، روزنامه‌ها، خاطرات، سفرنامه‌ها و متون تاریخ‌نگارانه این مفروض را به چالش بکشد و خطای آن را آشکار کند. مسئله اصلی که این پژوهش از آن مستخرج شده به تاثیر نهادها و رخدادهایی پرداخته که «پارادایم تاریخ‌نویسی سنتی» در دورة قاجار را با بحران مواجه کرده بود و مدرسة دارالفنون به عنوان نخستین نهاد آموزشی نوین رسمی از این حیث مورد بررسی قرار گرفت که برنامة درسی این مدرسه در نسبت با آموزش تاریخ می‌توانست در ایجاد بحران در تاریخ‌نویسی سنتی اثربخش باشد. بنابراین به دنبال آغاز تدریس تاریخ در این مدرسه به عنوان «درس عمومی» یا «رشتة تحصیلی» در منابع تاریخی و پژوهش‌های معاصر نتایج متناقضی یافت شد؛ در پاسخ به این پرسش که «آیا در دارالفنون عصر ناصری و مظفری - از آغاز تاسیس 1268 تا 1324ق - دانش تاریخ به مثابة یک رشتة تحصیلی یا یک درس عمومی مستقل تدریس می‌شد؟» مورخان و پژوهشگران معاصر بر مبنای پیش‌فرضی نادرست با اطمینان به این پرسش پاسخ مثبت داده‌اند، اما منابع اصلی خلاف این نتیجه را هویدا می‌کند. بنابراین در این نوشتار با بررسی این پژوهش‌ها و نقد آنها از طریق متون و منابع تاریخی از جمله اسناد نویافته به این پرسش پاسخ دادیم که آغاز تدریس تاریخ در دارالفنون چه زمان و چگونه رخ داد؟ و سرگردانی مورخان و پژوهشگران معاصر در یافتن مسئله سرآغاز به چه سبب است؟
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

History wandering in Dar Al-fonoun: the problematic of "the beginning" of new education of history at contemporary Iran

نویسندگان [English]

  • Abbas ghadimi Ghidari 1
  • siavash shohani 2
1 Associate Professor, University of Tabriz
2 Student PhD. of History of Iran, University of Tabriz
چکیده [English]

"
Modern education of history begins with Dar Al-fonoun"; This is apresuppositionfor researchers and historians in the field of history education which have been underlined and accentuated for at least the last half century. The issue of "beginning" has always been one of the most controversial issues in the study of historical phenomena, but this false presupposition has led historians towards a same result and they maintained reaching that over and over again without any doubt.
This research has tried to challengeand falsify the mentionedpresupposition by investigating in new documents such as Vaghaye-e-Etefaghiyeh newspaper, Mubarakah school in Dar Al-fonoun, the school budget and expenses, the school codes, official reports, school’s bureaucratic correspondence, newspapers, memoirs, travelogues and historiographic texts.
The main issue,on which this study based, isthe impact of institutions and events that had challenged the "traditional historiography paradigm" in the Qajar period, and the Dar al-Fonun School as the first new formal educational institution was examined in terms of the curriculum aiming to show that this school could have played a main role in creating a crisis in traditional historiography.
Therefore, following the beginning of teaching history in this school as a "general subject" or "field of study" in historical sources and contemporary research, contradictory results were found; In response to the question: "Was the knowledge of history taught as a field of study or an independent general course in the Dar al-Fonun in the Nasiri and Mozaffari eras - from the beginning of its establishment in 1268 to 1324 AH?"
 Contemporary historians and scholars have answered this question confidently based on their false faith in an inaccurate presupposition, but the main sources show the opposite.
 Therefore, in this article, we have examined those researches and criticized their outputsrelying on historical texts and sources, including newly found documents and we have tried to answerthat when and how was the beginning of history education in Dar Al-fonoun? And why are contemporary historians and researchers wander in finding thestarting point?

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dar al-Fonun School"
  • History Education"
  • Curriculum Historiography"
  • "
  • Jafar Gholi Niralmolk"
  • منابع و ماخذ

    • آدمیت، فریدون؛(1385)، امیرکبیر و ایران، تهران، خوارزمی، چاپ نهم.
    • آقاخان، میرزا؛(1353)، «تاریخچه‌ای از دارالفنون»، وحید، شمارة 135، اسفند.
    • آل داود، سیدعلی؛(1390)، «فهرست توصیفی آلبوم های بیوتات»، پیام بهارستان، دوره دوم، سال سوم، شماره 11، بهار.
    • احتشام‌السلطنه (علامیر)، محمود؛(1367)، خاطرات احتشام السلطنه، به کوشش سیدمحمدمهدی موسوی، تهران، زورا.
    • استادی، رضا؛(1375)، «وقف‌‌نامه مدرسة مروی تهران» وقف میراث جاویدان، سال چهارم، شماره 13، بهار.
    • اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان؛(1363الف)، تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران، تصحیح میرهاشم محدث، چاپ اول، تهران، امیرکبیر.
    • ________________________ ؛(1367الف)، مرآۀ البلدان، تصحیح عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدّث، 4ج، تهران، دانشگاه تهران.
    • ________________________ ؛(1363ب)، الماثر آلاثار، به کوشش ایرج افشار، 3ج، تهران، اساطیر.
    • ________________________ ؛(1367ب)، تاریخ منتظم ناصرى‏، تصحیح محمد اسماعیل رضوانى‏، 3ج، تهران، دنیاى کتاب‏.
    • اقبال آشتیانی، عباس؛(1340)، میرزا تقی خان امیرکبیر، تهران، دانشگاه تهران.
    • اکبری، محمدعلی؛(1384)، چالش‌های عصر مدرن در ایران عهد قاجار، تهران، نشر روزنامه ایران.
    • باستان، نصرت‌الله؛(1354)، «خاطراتی از روزهای تحصیل در دارالفنون»، امیرکبیر و درالفنون، به کوشش قدرت‌ الله روشنی زعفرانلو، تهران، دانشگاه تهران.
    • برگ‌نیسی، نادیا؛(1380)، «بیوتات سلطنتی»، دانشنامه جهان اسلام، شماره 5.
    • پولاک، یاکوب ادوارد؛(1368)، ایران و ایرانیان (سفرنامه پولاک)، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی.
    • پهلوان، چنگیز؛(1382)، ریشه‌های تجدد، تهران، قطره.
    • تقی‌زاده، سیدحسن؛(1368)، زندگی طوفانی من (خاطرات)، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی، چاپ اول.
    • توفیق، ابراهیم و سیدمهدی یوسفی و آرش حیدری؛(1399)، مسئله علم و علوم انسانی در دارالفنون عصر ناصری، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
    • خلخالی، سیدمحی‌الدین و سعید قدیری؛(1391)، «مقدمه‌ای بر معرفی دارالفنون و اقدامات امیرکبیر به روایت منابع و اسناد تاریخی موجود در کتابخانه مجلس»، پیام بهارستان، دوره دوم، سال پنجم، شماره 18، زمستان.
    • دریایی، تورج؛(1390)،«دارالفنون و اولین ترجمه گاتاهای زرتشت». مجله فرهنگی و هنری بخارا، شمارة ۸۰، اردیبهشت.
    • دولت آبادی، یحیی؛(1362)، حیات یحیی، جلد اول و دوم، تهران، فردوسی و عطار.
    • رینگر، مونیکا.ام؛(1381)، آموزش، دین و گفتمان اصلاح فرهنگی در دوران قاجار، مهدی حقیقت‌‌خواه، ققنوس.
    • زرگری‌نژاد، غلامحسین، منصور صفت گل و محمدباقر وثوقی؛(1397)، تاریخ دانشگاه تهران، جلد نخست، بخش نخست، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
    • سعیدی، حوریه؛(1379)، «مقدمه‌ای بر سیر تحول تدوین کتابهای تاریخ در مدارس؛ از تأسیس دارالفنون (1268ق) تا پایان دوره پهلوی اول (1320ش)»، تاریخ معاصر ایران، شماره 13 و 14، بهار و تابستان.
    • شاردن، ژان؛(1338)، سیاحت‌نامة شاردن، ترجمة محمد عباسی، جلد 5، تهران، امیرکبیر.
    • شریف، علی‌اصغر؛(1357)، «فرمان تأسیس مدرسه علوم سیاسی»، مهنامه قضایی، شماره 15، مهر.
    • شهابی، علی‌‌اکبر؛(1363)، «روش پرورش و آموزش در فرهنگ قدیم و در مکاتب و مدارس قدیمه و هدف از آن (2)»، ایران‌‌نامه، شمارة 7، بهار.
    • _____________؛(1362)، «روش پرورش و آموزش در فرهنگ قدیم و در مکاتب و مدارس قدیمه و هدف از آن (1)»، ایران‌‌نامه، شمارة 6، زمستان.
    • شیخ‌‌الحکمایی، عمادالدین؛(1381)، «مسجد مدرسة معمار باشی تهران»، وقف میراث جاویدان، سال دهم، بهار.
    • صفا، ذبیح‌الله؛(1347)، تاریخ علوم و ادبیات ایرانی، تهران، ابن‌سینا.
    • صفائی، ابراهیم؛(1355)، «گزارش از دارالفنون»، ارمغان، دوره 45، شمارة 7 و 8، مهر و آبان.
    • صفت­گل، منصور؛(1378)، «تاریخ‌نویسی در ایران: از دارالفنون تا برافتادن فرمانروایی قاجاران»، دانشگاه انقلاب، شماره­ی 112، پاییز.
    • عسکرانی، محمدرضا؛(1388)، روند آموزش تاریخ در نظام تعلیم و تربیت ایران، رسالة دکتری، دانشگاه تبریز.
    • فووریه،(1385)، سه سال در ایران، ترجمه عباس اقبال، تهران، نشر علم.
    • قاسمی پویا، اقبال؛(1377)، مدارس جدید در دورة قاجاریه: بانیان و پیشروان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول.
    • قاضیها، فاطمه؛(1393)، «گزارش فعالیت یک هفتۀ دارالفنون»، بخارا، شمارة 101، مرداد و شهریور.
    • گنجی، محمدحسن؛(1367)، جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی، مشهد، آستان قدس.
    • محبوبی اردکانی، حسین؛(1370)، تاریخ موسسات جدید تمدنی، تهران، ج1، دانشگاه تهران، چاپ دوم.
    • مستوفی، عبدالله؛(1388)، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج2، (از سلطنت مظفرالدین شاه تا قرارداد وثوق الدوله با انگلیس) تهران، زوار، چاپ ششم.
    • ناظق، هما؛(1385)، کارنامة فرهنگی فرنگی در ایران، پاریس، خاوران.
    • نجم الدوله، عبدالغفاربن علی محمد؛(1291ق)، کفایه الحساب، مشتمل بر اصول و فروع علم حساب، چاپ سنگی، طهران، مدرسه دارالفنون، ، نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت 129309.
    • نوایی، عبدالحسین و الهام ملک‌زاده؛(1382)، دانشجویان ایرانی در اروپا، اسناد مربوط به قانون اعزام محصل (از سال 1307 تا 1313)، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی.
    • هاشمیان، احمد (ایرج)؛(1380)، تحولات فرهنگی ایران در دوره قاجاریه و مدرسه دارالفنون، تهران، موسسه جغرافیایی سحاب.
    • هدایت، مهدی‌قلی؛(1344)، خاطرات و خطرات، تهران، زوار، چاپ دوم.
    • یغمایی، اقبال؛(1375)، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
    • یغمایی، اقبال؛(1348الف)، «مدرسة دالفنون (3)»، یغما، شماره 249، خرداد.
    • یغمایی، اقبال؛(1348ب) «مدرسة دالفنون (8)»، یغما، شماره 256، دی.

     

    روزنامه‌ها

    • روزنامة ایران، شمارة 62، 20 شوال 1288ق.
    • روزنامة وقایع‌اتفاقیه، شمارة 42، 26 محرم 1268ق.
    • روزنامة وقایع‌اتفاقیه، شمارة 48، 9 ربیع‌الاول 1268ق.
    • روزنامة وقایع‌اتفاقیه، شمارة 98، 5 ربیع‌الاول 1269ق.
    • روزنامة وقایع‌اتفاقیه، شمارة 99، 12 ربیع الاول 1269ق.
    • روزنامة وقایع‌اتفاقیه، شمارة 395، 16 محرم 1275ق.
    • روزنامة وقایع‌اتفاقیه، شمارة 456، 19 جمادی‌الاول 1276ق.

     

    اسناد

    • «ارسال روزنامه مدرسه مبارکه دارالفنون برای شاه»، 1286ق، ساکما: 2840/295.
    • «اض‍اف‍ه‌ ح‍ق‍وق‌ معلمیین‌ م‍درس‍ه‌ دارال‍ف‍ن‍ون‌ و ص‍ورت‌ ریز ب‍ودج‍ه»، 1304خ، ساکما: 4127/297.
    • «اع‍لان‌ ب‍رگ‍زاری‌ ام‍ت‍ح‍ان‌ ورودی‌ م‍درس‍ه‌ دارال‍ف‍ن‍ون‌ و م‍واد ام‍ت‍ح‍ان‍ی‌ آن‌»، 1328ق، ساکما: 13950/297.
    • «امور مدرسه دارالفنون (برخی تصدیق متعلمین)»، 1329ق، ساکما: 34386/297.
    • «ب‍رن‍ام‍ة‌ ام‍ت‍ح‍انات‌ س‍ال‌ ش‍ش‍م‌ اب‍ت‍دای‍ی‌ م‍درسة ‌دارال‍ف‍ن‍ون»، 1331ق، ساکما: 13953/297.
    • «ب‍رن‍ام‍ة ‌ام‍ت‍ح‍ان‍ات‌ م‍درس‍ه‌ ع‍ل‍وم‌ س‍ی‍اس‍ی»، 1331ق، ساکما: ۲۹۷/۱۵۹۰۸.
    • «برنامة امتحانات و ممتحنین دارالفنون»، 1340ق، ساکما: 15124/297.
    • «ب‍رن‍ام‍ه‌ درسی‌ م‍درسة‌ دارال‍ف‍ن‍ون‌»، 1329ق، ساکما: 13947/297.
    • «ب‍ودج‍ه‌ م‍درس‍ه‌ دارال‍ف‍ن‍ون»، 1302 خ، ساکما: 26223/297.
    • «پرداخت حقوق دکتر مهدی‌خان معلم تاریخ طبیعی مدرسه درالفنون»، 1328ق، ساکما: 47400/240.
    • «تصدیق‌نامة چ‍ه‍ارس‍ال‍ه‌ ت‍ح‍ص‍ی‍لات‌ م‍ق‍دم‍اتی‌ علی‌م‍ح‍م‍دخ‍ان ‌از ش‍اگ‍ردان‌ م‍درس‍ه‌ دارال‍ف‍ن‍ون»، 1329ق، ساکما: 14351/297.
    • «ت‍ق‍اض‍ای‌ اش‍ت‍غ‍ال‌ ب‍ه‌ ت‍دری‍س‌ و پ‍رداخ‍ت‌ ح‍ق‍وق‌ م‍ع‍وق‍ه‌ دوت‍ن‌ از م‍ع‍ل‍م‍ی‍ن‌ ف‍ران‍س‍وی‌ م‍دارس‌ م‍ت‍وس‍طه‌ ت‍ه‍ران‌»، ساکما: ۲۵۸۴۰/297.
    • «ج‍دول‌ س‍اع‍ات‌ ت‍دریس‌ ع‍ل‍وم‌ م‍خ‍ت‍ل‍ف‍ه‌ م‍درس‍ه‌ دارال‍ف‍ن‍ون»، ‌1343ق، ساکما: 26200/297.
    • «روزنامة وقایع اتفاقیة مدرسة مبارکة دارالفنون» در پرونده‌های مختلف ساکما: 1113/295؛ 2028/295؛ 3344/295؛ 4807/295؛ 712/295؛ 7245/295؛ 7431/295؛ 7502/295؛ 7688/295؛ 7722/295؛ 7846/295؛ 7892/295؛ 7964/295؛ 8148/295؛ 8153/295؛ 8155/295.
    • «روزنامچة درس ایام هفتة شاگردان دولتی و مجانی مدرسة مبارکة دارالفنون و دارالسلطنه تبریز» در پرونده‌های مختلف ساکما: 7502/295؛ 7688/295؛ 7722/295.
    • «سالنامه دارالفنون»، سال 1327 ش، ساکما: ۱۷۸۷۶/297.
    • «عرایض و نوشتجات»، 1279 تا 1283ق، ساکما: 7430/295.
    • «عرایض و نوشتجات»، 1284 تا 1294ق، شماره بازیابی ساکما: 8151/295.
    • «کارنامه یکی از دانش آموزان دارالفنون»، 1302خ، ساکما: 13941/297.
    • «کتابچه تشخیص مواجب و مصارف و غیره معلمین و متعلمین مدرسه مبارکه دارالفنون»، بی‌تا، ساکما: 7278/295.
    • «گ‍زارش‌ ب‍ه ‌وزارت‌ م‍ع‍ارف‌ راج‍ع‌ به وضعیت آم‍وزشی‌ م‍دارس‌ دارال‍ف‍ن‍ون»، 1305خ، ساکما: 19059/297.
    • «گ‍زارش‌ راج‍ع‌ ب‍ه‌ پ‍ی‍ش‍ن‍ه‍ادرئ‍ی‍س‌ م‍درس‍ه‌ دارال‍ف‍ن‍ون‌ درم‍ورد ت‍ق‍س‍ی‍م‌ ه‍ری‍ک‌ از ش‍ع‍ب‍ات‌ ع‍ل‍م‍ی‌ م‍درس‍ه‌ ب‍دوش‍ع‍ب‍ه‌ ج‍ه‍ت‌ رف‍ع‌ م‍ش‍ک‍لات‌ آم‍وزش‍ی‌»، 1304خ، ساکما: ۲۹۷.۳۱۰۲۸.
    • «گ‍زارش‌ رئیس‌ م‍درس‍ه‌ دارال‍ف‍ن‍ون‌ درخ‍ص‍وص‌ ن‍ح‍وه‌ ع‍م‍ل‍ک‍رد م‍ع‍ل‍م‍ی‍ن‌ و م‍ح‍ص‍ل‍ی‍ن»، 1338ق، ساکما: 14001/297.
    • «گزارش نیرالملک در حضور اعتضاد السلطنه درباره مواد درسی دارالفنون و معلمان و ... »، 1284ق، ساکما: 3344/295.
    • «م‍ک‍ات‍ب‍ه‌ آق‍اخ‍ان‌ م‍ص‍ف‍ا (م‍ح‍اس‍ب‌ ال‍دول‍ه‌) درخ‍ص‍وص‌ ارس‍ال‌ شرحی از تاریخچة تحصیلات خ‍ود ب‍ه‌ وزارت‌ م‍ع‍ارف»، 1355ق، ساکما: .۲۹۷/۱۱۵۰۲
    • «نظام‌نامة داخلی مدرسة دارالفنون»، 1327ق، ساکما: ۲۹۷/۳۴۳۸۳.
    • «نوشتجات ارسالی به دربار ناصرالدین‌شاه قاجار» 1280ق، ساکما: 8153/295.