حسینعلی‌ میرزا و مسأله تاج‌خواهی در میان فرزندان فتحعلی‌شاه

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده علوم اجتماعی ، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

2 کارشناس ارشد گروه تاریخ، دانشکده علوم اجتماعی ، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

فتحعلی‌شاه با اعمال سیاست انتصاب فرزندانش به حکومت ایالات و ولایات، قدرت خاندان خود را در سرتاسر ممالک محروسۀ ایران بسط داد. این روش حکمرانی سبب رقابت تنگاتنگ شاهزادگان حکمران به ویژه فرزندان ارشد بر سر ولیعهدی شد. در این میان حسینعلی‌میرزا با لقب فرمانفرما به حکومت فارس و مناطق جنوبی ایران منصوب شد. مسأله این است که حسینعلی‌میرزا چه جایگاهی در منازعات تاج‌خواهی فرزندان فتحعلی‌شاه داشت؟. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا با رویکردی تحلیلی، جایگاه و عملکرد حسینعلی‌میرزا در منازعات جانشینی دورۀ فتحعلی‌شاه و اوایل محمدشاه مورد بررسی قرار گیرد. یافته‌ها نشان می‌دهد حسینعلی‌میرزا با بهره‌گیری از موقعیت، ثروت و میراث باستانی ایالت فارس خود را به یکی از قدرتمندترین شاهزادگان کشور و مدعی ولیعهدی تبدیل کرد. پس از معاهدۀ ترکمانچای که اقتدار فتحعلی‌شاه و عباس میرزا ولیعهد کاهش یافت، سیاست‌های گریز از مرکز او بیشتر شد. با مرگ عباس‌میرزا، حسینعلی‌میرزا به رقابت با محمدمیرزا بر سر مقام ولیعهدی برخاست و با مرگ فتحعلی‌شاه این رقابت را شدت بخشیده و در شیراز با عنوان حسینعلی‌شاه خود را پادشاه ایران معرفی کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Attempts Made by Fath-Ali Shah Qajar’s Princes for Crowning (Case Study: Hossein Ali Mirza, Farmanfarma)

نویسندگان [English]

  • Jafar Aghazadeh 1
  • sajad hoseini 1
  • Mojgan Hajipour 2
1 university faculty of social science of Mohaghegh ARDABILI
2 Department of History, faculty of social science of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran
چکیده [English]

Abstract
By applying the policy of appointing his children to states and provincial governments, while expanding his dynasty power throughout Iranian lands, Fath-Ali Shah Qajar created an intense competitive atmosphere among the Qajar ruling princes. The competitions among the three powerful and power-seeking princes of Fath Ali Shah (born in 1203 AH / 1789 AD), i.e. Mohammad Ali Mirza, Abbas Mirza, and Hossein Ali Mirza - were more pronounced. Hossein Ali Mirza was appointed as the governor of Fars and southern regions of Iran under the name of Farmanfarma, ruling in the area until the kingdom of Mohammad Shah. His establishment in Fars led him to be influenced by the ancient kings and Muslim rulers of Fars. During this affectedness of Shiraz court, he took the royal glamorousness and grandeur, and the princes ruling Fars thought of ruling the whole Iranian lands. Until the second period of the Russo-Persian War, Hossein Ali Mirza had always obeyed the central government and demonstrated this citizenship by constantly sending taxes to Tehran. But since then, when the authority of the Shah and Abbas Mirza, the Crown Prince, collapsed, his centrifugal policies increased. He disobeyed the central government by expulsion of Nouri family which was affiliated to the Tehran court, and not paying taxes regularly. After the death of Abbasmirza, Hossein Ali Mirza rose to the position of crown prince against Mohammad Mirza and intensified the competition after the death of Fath Ali Shah, declaring himself the official king of Iran in Shiraz. In spite of the support of the Russian and British governments over the reign of Mohammad Shah and the internal disputes of Fars, Hossein Ali Mirza was defeated by his crowned nephew, Mohammad Shah and surrendered. Via a descriptive-analytical approach, the present study aims to present Hussein Ali Mirza's political-military achievements in Fars to examine his position and role in the early Qajar succession competitions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hossein Ali Mirza
  • Fath-Ali Shah Qajar
  • clan and tribal goverment
اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا (1370)، اکسیرالتواریخ، به کوشش: جمشید کیان‌فر، تهران: ویسمن.
اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان (1357)، صدرالتواریخ، به کوشش محمدمشیری، تهران: روزبهان.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن (1367)، تاریخ منتظم ناصری، مصحح: اسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
امداد، حسن (1387)، فارس در عصر قاجار، شیراز: نوید.
آوری، پیتر، پاتر، لارنس، اسکندری، منوچهر، اسکوفیلد، ریچارد (1389)، جنگ و صلح در ایران دوره‌ی قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون، مترجم: حسن افشار، تهران: مرکز.
آوری، پیتر، همبلی، گاوین، ملوین، چارلز (1388)، تاریخ ایران (از مجموعه تاریخ کمبریج) از نادرشاه تا انقلاب اسلامی، مترجم: مرتضی ثاقب‌فر، تهران: جامی.
بروگش، هینریش (1388)، سفری به دربار سلطان صاحبقران 1859ـ1861، مترجم: حسین کردبچه، تهران: اطلاعات.
تبریزی، میرزا محمدرضی (1397)، زینۀ التواریخ، به کوشش علی اصغر رجبی، تهران: آرمان پژوهان.
جهانگیر میرزا (1384)، تاریخ نو، مصحح: عباس اقبال آشتیانی، تهران: علم.
جونز، سرهارفورد (1386)، روزنامه‌ی سفر خاطرات هیئت اعزامی انگلستان به ایران، ترجمۀ مانی صالحی علامه، تهران: ثالث.
جونز، سرهارفورد جونز (1395)، گزارشی از دربار ایران، ترجمۀ عبدالحسن رئیس‌السادات، تهران: امیرکبیر.
خاوری شیرازی، میرزا فضل‌الله (1380)، تاریخ ذوالقرنین، مصحح: ناصر افشارفر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خورموجی، محمد جعفر (1344، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: زوار.
دروویل، گاسپار (1387)، سفرنامۀ دروویل، ترجمۀ جواد محیی، تهران: گوتنبرگ.
دنبلی، عبدالرزاق مفتون (1383)، مآثر سلطانیه، به کوشش: غلامحسین زرگری نژاد، تهران: روزنامۀ ایران
دوبد، کلمنت اگوستون (1371)، سفرنامه لرستان و خوزستان، مترجم: محمدحسین آریا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
دوسرسی، کنت (1362)، ایران در 1839-1840، ترجمه احسان اشراقی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
رایت، دنیس (1368)، ایرانیان در میان انگلیسی‌ها، مترجم: کریم امامی، تهران: نو.
رضا قلی میرزا (1373)، سفرنامه رضا قلی میرزا نایب‌الایاله، به کوشش اصغر فرمانفرمائی قاجار، تهران: اساطیر.
ژوبر، پی‌یر آمده (1347)، مسافرت در ارمنستان و ایران، ترجمه علیقلی اعتماد مقدم، تهران: بنیاد فرهگ ایران.
سپهر، محمدتقی لسان‌الملک (1390)، ناسخ‌التواریخ: تاریخ قاجاریه، به کوشش: جمشید کیان‌فر، تهران: اساطیر.
سیمونیچ، ای، او (1353)، خاطرات وزیر مختار: از عهدنامۀ ترکمن‌چای تا جنگ هرات، ترجمۀ یحیی آرین‌پور، تهران: پیام.
شیرازی، میرزا صالح (1377)، سفرنامۀ اصفهان و کاشان قم و تهران، به کوشش ایرج افشار، در :«میراث اسلامی ایران» ج7، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه آبت الله مرعشی نجفی.
عضدالدوله، احمد میرزا قاجار (1390)، تاریخ عضدی، تهران: خانه تاریخ و تصویر ابریشمی.
فریزر، جیمز بیلی (1364)، سفرنامه فریزر، معروف به سفر زمستانی، ترجمه منوچهر مرتضوی، تهران: توس.
فسائی شیرازی، میرزا حسن (1388)، فارسنامه ناصری، تصحیح: منصور رستگار فسائی، تهران: امیرکبیر.
فیودورکوف، بارون (1372)، سفرنامه فیودورکوف (در سال‌های 1834 و 1835)، مترجم: اسکندر ذبیحیان، تهران: فکر روز.
قائم مقام فراهانی، میرزا ابوالقاسم (1386)، منشآت، به کوشش سید بدرالدین یغمایی، تهران: نگاه.
قائم مقامی، جهانگیر (1331)، گوشه‌ای از تاریخ ایران: توطئۀ حسینعلی‌میرزا فرمانفرما در فارس، مجله یغما، شماره 46، ص35-40.
قدیمی قیداری، عباس (1389)، «بحران جاشینی در دولت قاجار: از تأسیس تا جلوس محمدشاه قاجار»، فصلنامه پژوهش‌های تاریخی، دوره جدید، سال دوم، شماره1، ص 87-106.
کمبل، سرجان (1384)، دو سال آخر: یادداشت‌های روزانه سرجان کمبل نماینده انگلیس در دربار ایران سال‌های 1833ـ1834م. (دو سال آخر سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار)، به کوشش: ابراهیم تیموری، تهران: دانشگاه تهران.
گاردان، کنت آلفرد ( 1362)، مأموریت ژنرال گاردان در ایران، ترجمۀ عباس آقبال آشتیانی، تهران: نگاه.
محمد رفیع افندی (1333)، ایران سفارتنامه‌سی، استانبول: هلال مطبعه‌سی.
محمود میرزا قاجار (1389)، تاریخ صاحبقرانی: حوادث تاریخی سلسله قاجار (1190ـ1248هـ.ق.)، مصحح: نادره جلالی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
محمود، محمود (1378)، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، تهران: اقبال.
مستوفی، عبدالله (1386)، شرح زندگانی من (تاریخ اجتماعی و اداری دوره‌ی قاجاریه)، تهران: زوار.
ملکم، سرجان (1397)، نماهایی از ایران: از یادداشت های مسافری در شرق، ترجمۀ شهلا طهماسبی، تهران: ققنوس
موریه، جیمز (1386) ، سفرنامه جیمز موریه، ترجمۀ ابوالقاسم سری، ویرایش مسعود رجبی، تهران: توس.
نادر میرزا (1393)، تاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز، به کوشش غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز: آیدین.
ناطق، هما (1990)، ایران در راه یابی فرهنگی 1834-1848، پاریس: خاوران.
هالینگری، ویلیام (1363)، روزنامۀ سفر هیئت سرجان ملکم به دربار ایران، ترجمۀ هوشنگ امینی، تهران: کتابسرا.
هدایت، رضا قلی‌خان (1380)، تاریخ روضه‌الصفای ناصری، مصحح: جمشید کیان‌فر، تهران: اساطیر.
هدایت، رضا قلی‌خان (1382)، مجمع الفصحاء، به کوشش مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.
هدایت، رضاقلی‌خان (1373)، فهرس‌التواریخ، به کوشش عبدالحسن نوائی و میرهاشم محدث، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
واتسن، رابرت (1354)، تاریخ ایران دوره‌ی قاجار، مترجم: ع. وحید مازندرانی، تهران: سپهر.
وزیر نظام نوری، فضل الله بن اسدالله (1396)، تذکره تاریخی، تصحیح علیرضا نیک نژاد، تهران: تاریخ ایران.
وزیری، احمدعلی خان (1386)، جغرافیای بلوچستان، به کوشش محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.