کنش متقابل دانش و قدرت در سیر تحول سیاست نامه‌نویسی تاریخ ایران دوره‌ اسلامی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علوم سیاسی دانشگاه ازاد اسلامی واحد چالوس

2 استادیار علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد چالوس، مازندران، ایران

3 استادیار علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد چالوس

چکیده

مباحث مربوط به اندیشه‌ سیاسی در ایران، با تمرکز بر دوره‌ اسلامی محقق را مستقیماً به مجموعه‌ای از آثار ارجاع می‌دهد که ذیل عنوان سیاست‌نامه در دوره‌های مختلف تاریخ به نگارش درآمده‌اند. سیاست‌نامه‌نویسی در این دوران حاصل انباشت یک دوگانگی فکری ـ فرهنگی است که از سویی بازتابی از اندیشه‌ سیاسی در دوران ایران باستان و از دیگر سو نیز با رگه‌هایی از اندیشه‌ سیاسی اسلامی درهم‌آمیخته است. معتبرترین اثر در این چارچوب سیاست‌نامه‌ خواجه نظام الملک طوسی در دوران سلجوقی است. پس از آن، آثار دیگری نیز که به نگارش درآمده و تحت این عنوان مورد خطاب قرار گرفته‌اند، به لحاظ روش و محتوا، با تغییراتی تقریباً از همان روند پیشین پیروی کرده‌اند. با این حال، می توان غالباً هدف از نگارش این آثار را در اصل بر حفظ قدرت حاکم دانست. حفظ قدرت حاکم، با تلاش برای مشروعیت‌بخشی به آن در یک درهم‌کنشی دانش ـ قدرت قابل فهم است. نتایج نوشتار حاضر نیز نشان می دهد که سیاست‌نامه­نویسی در تاریخ ایران دوره اسلامی اساساً متأثر از روابط اجتماعی قدرت، در وجه ایجابی یا سلبی و بازتاب مصالح اقتدار سیاسی بوده است. لذا این جستار با روش توصیفی ـ تحلیلی و استفاده از منابع اسنادی و کتابخانه­ای به بررسی رایطه دو سویه دانش- قدرت بر سیر تحول سیاست نامه نویسی اندیشمندان ایران دوره اسلامی می­پردازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Interaction of Knowledge and Power in the Evolution of Writing of History of Iran in the Islamic Period

نویسندگان [English]

  • farzad mohammadpoor tahmtan 1
  • behrooz daylamsalehi 2
  • kamal pouladi 3
1 student of ph.d
2 political science
3 political science
چکیده [English]

The discussion of political thought in Iran, focusing on the Islamic period, refers the researcher directly to a collection of works that have been written under the title of policy in different periods of history. The policy of writing during this period is the result of the accumulation of an intellectual-cultural duality; On the one hand, it is a reflection of political thought in ancient Iran, and on the other hand, it is mixed with traces of Islamic political thought. The most authoritative work in this context is the policy of Khajeh Nizam-ol-Molk Tusi during the Seljuk period. After that, other works that have been written and addressed under this title have followed the same previous process with some changes in terms of method and content. However, in any form, it is not an exaggeration to say that the purpose of writing these works is essentially to maintain the ruling power. Maintaining the ruling power is understandable by striving for legitimacy in a knowledge-power interaction. So, in this article, according to its subject, an attempt is made to answer the question, "What effect have the relations of power and expediency of the political authorities had on the evolution of the policy-writing policy?"

۱۳.
Amanat, Abbas (2003), “Meadow of the Martyrs: Kāshifī's Persianization of the Shi'i Martyrdom Narrative in the Late Tīmūrid Herat,” In FarhadDaftary and Josef W. Meri, Culture and Memory in Medieval Islam: Essays in Honour of Wilferd Madelung. I.B. Tauris. ISBN 186064-859-2.
Biran, Michael (2016), IlKhanate Empire, the Encyclopedia of Empire, Eds N. Dalziel and J. M. MacKenzie.
Foucault, Michel (1970), TheOrder of Things, New York, Pantheon.
Foucault, Michel (1972), The Archaeology of knowledge, New York, Pantheon.
Foucault, Michel (1975), Discipline and Punish, New York, Random House.
Given, Lisa M (2008), The Sage Encyclopedia of Qualitative Research Methods, SAGE, p. 249. ISBN 978-1-4129-4163-1.
Hall, S (1997), Representation: Cultural Representations and Signifying Practices, London, Sage-Open University.
Howarth D. &Stavrakakis Y (2000), Introducing Discourse Theory and Political Analysis, In D.
Kendall, Gavin and Wickham, Gary (1999), Using Foucault's Methods, SAGE, p. 42. ISBN 978-0-7619-5717-1.
Laclau, Ernesto, Mouffe, Chantal (1985), Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics, London/New York: Verso.
Rear, D (2013), Laclau and Mouffe’sDiscourse Theory and Fairclough’s Critical Discourse Analysis: An introduction and Comparison, Unpublished Paper, 1-26.
Roxburgh, D J (1996), Our Works Point to Us: Album Making, Collecting، and Art (1427 - 1565) under the Timurids and Safavids, PhD Thesis, University of Pennsylvania.
Ruffle, Karen G (2011), Gender, Sainthood, & Everyday Practice in South Asian Shi'ism, Chapel Hill, University of North Carolina Press.
کتابنامه
آشتیانی، منوچهر (1384)، جامعه شناسی شناخت کارل مانهایم، چاپ اول، تهران، نشر قطره.
اخوان‌کاظمی، بهرام (1385)، «امنیت و راه‌کارهای تأمین آن در اندیشه‌ محقق سبزواری»، پژوهشنامه‌ علوم سیاسی، شماره 4.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (۱۳۸۹)،سخنرانی در سرای اهل قلم، روزنامه جام جم.
اسپریگنز، توماس(1392)، فهم نظریه‌های سیاسی، ترجمه فرهنگ رجایی، تهران، آگاه.
استیرلن، هانری (1377)، اصفهان تصویری از بهشت، ترجمه جمشید ارجمند، تهران، نشر تندیس نقره‌ای.
اسکویی، نرگس، نجفی، زهرا (1397)، «بررسی اثرپذیری کتاب لطایف الطوایف در مؤلفه های اخلاقی و تربیتی از کتاب اخلاق محسنی با نگاهی به نظریه دور هرمنوتیکی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال دهم، شماره۳۷.
ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم(بی‌تا)،مجموعة الرسائل و المسائل، ویرایش محمد رشید رضا، مکه، التراث العربی.
الاعسم، عبدالامیر، عبدالرسول عمادی (1386)،«خواجه نصیر مبتکر روش فلسفی در کلام شیعه»،مجله فرهنگ، شماره های ۶۱و۶۲.
امینی زاده، علی،  رنجبر، محمد علی (1396)،«واکاوی اندیشه سیاسیـمذهبی مالحسین واعظ کاشفی»، فصلنامه پژوهش‌های تاریخی، سال پنجاه و سوم، دوره جدید، سال نهم، شماره 4، پیاپی 36 .
بیانی، شیرین (1367)، دین و دولت در ایران عهد مغول، تهران،مرکز نشر دانشگاهی.
براون، ادوارد (1373)،تاریخ ادبیات ایران، از فردوسی تا سعدی، نیمه دوم، ترجمه فتحالله مجتبایی، تهران، انتشارات مروارید.
تاجیک نشاطیه، نرگس (1394)، «خوانش تفسیری اخلاق محسنی به مثابه اندرزنامه سیاسی عصر تیموری»، فصلنامه‌مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی،دوره هفتم، شماره ۳، پیاپی۲۷.
ترکمنی آذر، پروین (1388)، «تاملی بر آداب ملوک و قاعده ملکداری در نگاه افضل الدین کرمان (مقایسه تطبیقی کتاب عقد العلی للموقف الاعلی با سیر الملوک های پیشین)»،فرهنگ، شماره 71.
ترکمنی آذر، پروین (1391)، «بازیابی فرهنگ متعارف ایرانی در تاریخ نگاری ابن بلخی (حکمت عملی و فرهنگ شعوبیه)»،دو فصلنامه علمی و پِژوهشی تاریخ نگری و تاریخ نگاری، دانشگاه الزهرا، سال بیست و دوم، شماره 9، پیاپی 99.
جوینی، عطاملک (1329)، تاریخ جهان‌گشای، به کوشش محمد ابن عبدالوهاب قزوینی، لیدن، مطبعه بریل.
حاج بابایی، محمدرضا، شهبندی، محمود (1391)،«ابعاد فساد از دیدگاه خواجه نظام الملک توسی»،فصلنامه سیاست، دوره‌۴۲، شماره۲.
حلبی، علی‌اصغر (۱۳۶۵)،تاریخ تمدن اسلام: بررسی‌هایی چند در فرهنگ و تمدن اسلامی، تهران، چاپ و نشر بنیاد.
حیدری، عباس، نخعی زرندی، نصرالله (1397)، «واکاوی ایدئولوژی داعش براساس نظریۀ توماس اسپریگنز»،فصلنامه سیاست، شماره 48.
خسروپناه، عبدالحسین (بی‌تا)،خواجه نصیر مؤسس کلام فلسفی، در پایگاه موسسه حکمت و فلسفه ایران.
خواجه نظام الملک (1364)، سیاست‌نامه، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران، انتشارات علمی فرهنگی.
خوانساری، محمدباقر موسوی(1390)، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، جلد5، قم، اسماعیلیان.
دبیری‌نژاد، بدیع‌الله (1384)،«سلاجقه و گسترش ادب ترکی»،مجله چشم‌انداز ارتباطات فرهنگی،شماره ۱۷.
دلیر، نیره (1389)، «گفتمان خلافت و سلطنت بر سیروالملوک»، مجله مطالعات تاریخ اسلام، شماره 4.
دهقان‌نژاد، امیر، رحمتی، محسن و  عمادی، عبدالرسول (1397)، «پیامد حمله مغول و حاکمیت ایلخانان بر سنت علمی در ایران»، دوفصلنامه‌ تاریخ و تمدن اسلامی، دوره 14، شماره 2، پیاپی 28.
رضوی، سیدابوالفضل (1389)، «طبقات اجتماعی در نظرگاه خواجه نصیرالدین طوسی»، مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام، سال چهل و دوم، شماره‌ پیاپی 2/85.
رنجبر، مقصود (1385)، «مفهوم امنیت در اندیشه سده‌های میانه»، فصلنامه‌ مطالعات راهبردی، دوره 9، شماره  31.
زرگری نژاد، غلامحسین، فروزش، سینا (1386)، «نقش اندیشه سیاسی نظام الملک در تمرکز قدرت ترکان سلجوقی»، مسکویه، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ری، شماره 8.
کسرایی، محمدسالار، پوزش شیرازی، علی (1399)، «نظریه گفتمان لاکلا و موفه ابزاری کارآمد در فهم و تبیین پدیده های سیاسی»، فصلنامه سیاست، دوره 39، شماره 3.
سیوری، راجر (1389)،ایران عصر صفوی، تهران:، نشر مرکز، چاپ نوزدهم.
شاکری، سیدرضا (1395)، «اهمیت نظریه سیاسی در نسبت با علم سیاست، بررسی و نقد کتاب فهم نظریه‌های سیاسی»، پژوهشنامة انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سالشانزدهم،شمارة 4.
طباطبایی،سیدجواد، (1374)، ابن خلدون و علوم اجتماعی، تهران، طرح نو.
طباطبایی، سیدجواد (1375)، خواجه نظام الملک، تهران،انتشارات طرح نو.
طبسی، محسن،فاضل‌نسب، فهیمه(1391)،«بازشناسی نقش و تأثیر جریان‌های فکری عصر صفوی در شکل‌گیری ورودی مساجد مکتب اصفهان»، نشریه‌ هنرهای زیبایی ـ معماری و شهرسازی، دوره 17، شماره 3 .
طوسی، خواجه نصیرالدین (1364)،اخلاق ناصری، تصحیح و تنقیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، انتشارات خوارزمی.
صالحی، راضیه، ادریسی، محمدحسن(1387)، خواجه نصیرالدین طوسی و فتح بغداد، تاریخ اسلام، شماره ۳۶.
عزیزالهی، حکیمه (١٣٨٦). «مدرنیته و رنه گنون»، فصلنامۀ‌ علوم‌ سیاسی‌، سال‌ ١٠، شماره ٨٦..
عنبرانی،محمود (1370)، «مروری بر زندگی کاشفی»،مجله کیهان اندیشه، شماره ۴۰.
 علمداری، کاظم (۱۳۸۲)،چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟، تهران، نشر توسعه.
غزالی، امام محمد (1396)، نصیحۀ الملوک، قوم­الدین طه، چاپ دوم، تهران، جامی.
فرهانی منفرد، مهدی (1378)،«نکته‌هایی چند درباره‌ کمال الدین حسین واعظ کاشفی»، مجله‌ مقالات و بررسی‌ها، شماره  66.
فیرحی، داود (1396)، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، تهران، نشر نی، چاپ شانزدهم.
قادری، حاتم (1390)، اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، تهران، انتشارات سمت.
کاشفی،ملا حسین (1321)،اخلاق محسنی،نسخه خطی، قم، کتابخانه موسسه آموزشی باقرالعلوم قم.
مانهایم، کارل (1380)، ایدئولوژی و یوتوپیا: مقدمه ای بر جامعه شناسی شناخت، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران، انتشارات سمت.
محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمومن (1383)، روضة الأنوار عباسی (در اخلاق و شیوه کشورداری)، مصحح اسماعیل چنگیزی اردهایی، تهران، انتشارات مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
مسلمی، شهناز (1396)، «بحران مشروعیت و جانشینی از دوره ملکشاه تا پایان دوره سلجوقیان (465-590 ه  ق)»، تاریخ‌نامه خوارزمی، سال پنجم، شماره  18.
ملکوتی‌فر، محمد (1376)، موقعیت محقق سبزواری در دولت صفوی،کیهان اندیشه، شماره 72.
موسوی فر، رضیه (1394)،ساختارهای سیاسی اجتماعی ایران سده هشتم تاثیر آنها بر ظهور جنبش سربداران، کنگره بین المللی سربداران، سبزوار، دانشگاه حکیم سبزواری.
مهدوی، سید مصلح الدین (۱۳۷۱)،خاندان شیخ الاسلام اصفهان،گل بهار اصفهان.
 نوذری، عزت‌الله (1393)،تاریخ اجتماعی ایران از آغاز تا مشروطیت، چاپ هشتم، تهران، خجسته.
نصر، حسین،  لیمن، الیور (1387)، تاریخ فلسفه اسلا۱۳.