یلدا

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

یلدا نام دیگری است که ایرانیان برای شب چله به کار می‌برند. معنای این واژه، یعنی میلاد، دو نظر متفاوت را دربارة منشأ این مراسم پدید آورده است. گروهی آن را نامی به‌جامانده از رسم بزرگداشت میلاد مسیح توسط ایرانیان دانسته‌اند،و عده‌ای آن را یادمانی کهن از رسم بزرگداشت میلاد خورشید یا ایزد مهر در دینی به نام مهرپرستی که به‌زعم طرفدارانش در گذشتة باستانی ایران رایج بوده است، تصور کرده‌اند. این مقاله با ملاحظة متون تاریخی و ادبی،اعتبار این دو نظر را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که بر خلاف تصور عمومی، معنای لغوی یلدا (میلاد) ارتباطی با منشأ این مراسم کهن ندارد و این نام از متون ادبی به زبان روزمرة مردم عادی راه یافتهاست و در دورة اسلامی به مراسمی که از دوران کهن در موعد انقلاب زمستانی برگزار می‌شد و به نام‌هایی همچون آذرجشن و شب چله معروف بود، اطلاق شده است

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

یلدا

نویسنده [English]

  • Pedram Jam
Department of History, Faculty of Letters and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

یلدا نام دیگری است که ایرانیان برای شب چله به کار می‌برند. معنای این واژه، یعنی میلاد، دو نظر متفاوت را دربارة منشأ این مراسم پدید آورده است. گروهی آن را نامی به‌جامانده از رسم بزرگداشت میلاد مسیح توسط ایرانیان دانسته‌اند،و عده‌ای آن را یادمانی کهن از رسم بزرگداشت میلاد خورشید یا ایزد مهر در دینی به نام مهرپرستی که به‌زعم طرفدارانش در گذشتة باستانی ایران رایج بوده است، تصور کرده‌اند. این مقاله با ملاحظة متون تاریخی و ادبی،اعتبار این دو نظر را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که بر خلاف تصور عمومی، معنای لغوی یلدا (میلاد) ارتباطی با منشأ این مراسم کهن ندارد و این نام از متون ادبی به زبان روزمرة مردم عادی راه یافتهاست و در دورة اسلامی به مراسمی که از دوران کهن در موعد انقلاب زمستانی برگزار می‌شد و به نام‌هایی همچون آذرجشن و شب چله معروف بود، اطلاق شده است

کلیدواژه‌ها [English]

  • کلیدواژه‌ها: یلدا
  • شب چله
  • آذرجشن
  • انقلاب زمستانی
انجو شیرازی، میرجمال‌الدین حسین بن فخرالدین حسن. 1359. فرهنگ جهانگیری، ویراستة رحیم عفیفی. مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه مشهد.
انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم. 1389. جشن‌ها و آداب و معتقدات زمستان. تهران: امیرکبیر.
بدرالدین ابراهیم. 1389. فرهنگنامه زفان گویا و جهان پویا. به تصحیح حبیب‌الله طالبی. تهران: پازینه.
برهان، محمدحسین بن خلف تبریزی. 1376. برهان قاطع. به اهتمام محمد معین. تهران: امیرکبیر.
بلوکباشی، علی. 1396. شب یلدا (از ایران چه می‌دانم؟ 124). تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
بهار، مهرداد. 1360. «دربارة جشن سده». چیستا، شمارة 6، بهمن‌ماه، ص 629-635.
بهار، مهرداد. 1376. از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.
بهار، مهرداد. 1388. نگاهی به تاریخ و اساطیر ایران باستان. به تحریر سیروس شمیسا. تهران: علم.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد. 1954-1956. القانون المسعودی. حیدرآباد: دائره‌المعارف العثمانیه.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد. 1380. الاثار الباقیه عن القرون الخالیه، تحقیق و تعلیق پرویز اذکایی. تهران: میراث مکتوب.
بیرونی،ابوریحان محمد بن احمد. 1386. التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، به تصحیح جلال‌الدین همایی. تهران: هما.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک بن محمد. 1965. ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. قاهره: دارالمعارف.
جلال طبیب شیرازی. 2001.گل و نوروز. به تصحیح علی محدث. اوپسالا: دانشگاه اوپسالا.
جم، پدرام. 1395. «آبریزگان و آذرجشن؛ انقلابین و تقویم ساسانی». پژوهش‌های ایرانشناسی، سال 6، شمارة 1، ص 35-54.
رجبی، پرویز. 1391. جشن‌های ایرانی. تهران: آرتامیس.
رضی، هاشم. 1371. گاه‌شماری و جشنهای ایران باستان. تهران: بهجت.
روح‌الامینی، محمود. 1376. آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز. تهران: آگه.
عابدوف، داداجان. 1395. آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، برگردان بهرام امیراحمدیان. تهران: ندای تاریخ.
عناصری، جابر. 1361. «دی، ماه اهورامزدا و سرآغاز صولت سرمای زمستان - یلدا، شبانگاه انقلاب شتویو نماد بلندای قامت شب»،چیستا، دی‌ماه، شماره 15، ص 558-571.
فره‌وشی، بهرام. 1355. جهان فروری. تهران: دانشگاه تهران.
قزوینی، محمد. 1388. یادداشتهای قزوینی، به کوشش ایرج افشار. تهران: دانشگاه تهران.
قوام فاروقی، ابراهیم. 1385. شرفنامة مَنْیَری یا فرهنگ ابراهیمی، به تصحیح حکیمه دبیران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کراسنوولسکا، انا. 1382. چند چهرة کلیدی در اساطیر گاه‌شماری ایرانی، ترجمة ژاله متحدین. تهران: ورجاوند.
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک بن محمود.1384. زین الأخبار، به تصحیح رحیم رضازاده ملک. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مسعودی، علی بن حسین.1861-1877. مروج الذهب و معادن الجوهر. چاپ باربیه دو منار و پاوه دو کورتی. پاریس.
منّا، یعقوب اوجین. 1900. دلیل الراغبین فی لغه الآرامیین. موصل: دیر الآباء الدومنیکیّین.
مهر، فرهنگ. 1374. دیدی نو از دینی کهن (فلسفه زرتشت). تهران: جامی.
نخجوانی، محمد بن هندوشاه. 1355. صحاح الفرس (فرهنگ لغات فارسی از قرن هشتم هجری). به تصحیح عبدالعلی طاعتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نیکنام، کورش. 1394.یادگار دیرین: آیین‌ها، مراسم و باورهای مذهبی ـ سنتی زرتشتیان ایران. تهران: بهجت.