جایگاه خاندان نایب‌الصدر شیرازی در تحولات فرهنگی و سیاسی دوره‌ی قاجار

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه تبریز

2 استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه فرهنگیان

3 پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت)

4 استادیار گروه ایران‌شناسی، دانشگاه ولیعصر (عج) رفسنجان

چکیده

یکی از مسائل مهم تاریخ ایران، جایگاه خاندان دیوانی و محلی و چگونگی تعامل و روابط آنان با مردم و دولت مرکزی است. خاندان نایب­الصدر شیرازی، از خاندان محلی و طریقت­مدار شهر شیراز، در دوره­ی قاجار به شمار می­روند که در تحولات سیاسی و فرهنگی این دوره نقش بسزایی ایفا نموده­اند. علل رسوخ این خاندان در اهالی شیراز و تأثیرات فرهنگی و سیاسی آنان مسأله غامض و قابل درنگی است که چندان به آن پرداخته نشده است. نظر به اهمیت بحث، این جستار با کاربست روش توصیفی- تحلیلی،  بر آن است جایگاه فرهنگی و سیاسی خاندان نایب­الصدر شیرازی در دوره­ی قاجار را، مورد تبیین و بررسی قرار دهد. یافته­های تحقیق نشان می­دهند: مدارا، خوشنامی، مردمی بودن و اقدامات­ عام­المنفعه­ی این خاندان، شهرت مردم شیراز به درویش­دوستی، در کنار جلب هیئت حاکمه­ی قاجار و تصدی منصب نایب­الصدری شیراز از جمله عوامل رسوخ و نفوذ آنان در اهالی شیراز بوده است. این خاندان با درآمیختن طریقت و سیاست توانستند از حمایت سیاسی و مادی حکومت در راستای اقدامات فرهنگی و سیاسی و در عین­حال اشاعه­ی طریقت خویش بهره­مند شوند. به طوری که  با شکل­گیری انقلاب مشروطه شاخه­ی مونس­علیشاهی آن به عنوان اولین منادیان مشروطه­طلبی در فارس، با اقداماتی نظیر: تشکیل انجمن اسلامی، مشارکت در تأسیس حزب دموکرات فارس، انتشار روزنامه­ی احیا، مقاومت در برابر دست­اندازی­های انگلیسی­ها در جنوب، نقش مهمی در ترویج اصول و مبانی مشروطه­خواهی و تنویر افکار مردمی در این برهه­ی زمانی ایفا نمودند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

جایگاه خاندان نایب‌الصدر شیرازی در تحولات فرهنگی و سیاسی دوره‌ی قاجار.

نویسندگان [English]

  • mohammad keshavarz beyzai 1
  • reza moeini 2
  • mahdi rafati panah mehr abadi 3
  • mohamad keshavarz 4
1 Tabriz uneversity
2
3 samt
4
 
9- کتاب­نامه
- آبادیان، حسین، (1389)، «موازنه­ی شرع و عرف در نظام حقوقی ایران در دوره­ی قاجار»، مطالعات تاریخ اسلام، شماره­ی 7، زمستان 1389، ص 24- 7.
- آزمایش، سیّد مصطفی، (1381)، «درآمدی بر تحولات تاریخی سلسله­ی نعمت­اللهی در دوران اخیر»، تهران: حقیقت.
-افضل الملک شیرازی، میرزا غلامحسین خان، (1361) افضل التواریخ، مصحح: منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، ج اول، چ اول، تهران: نشر تاریخ ایران.
- الگار، حامد(1356)، دین و دولت در ایران؛ نقش علما در دوره­ی قاجار، ترجمه­ی ابوالقاسم سری، تهران: طوس.
-امداد، حسن، (1387)، فارس در عصر قاجار، شیراز: نوید و مؤسسه­ی فرهنگی و پژوهشی دانشنامه فارس.
- بامداد، مهدی، (1351)، شرح رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری قمری، ج6 ، تهران: زوّار.
- بیدختی­گنابادی، حسن­علی، (1385)، «تحلیلی انتقادی از فرقه نعمت­اللهیه گنابادیه»، کتاب نقد، شماره­ی 39، تابستان 1385، ص 164- 137.
-پیروزان، هادی، (1392)، «واکنش و عملکرد شعب طریقت نعمت­اللهیه به جنبش مشروطه­خواهی»، مجله پژوهش­های تاریخی، سال چهل و نهم، شماره­ی دوم (پیاپی 18)، تابستان 92، 112- 92.
- جابری­زاده، محمد عرفان (1385)، «بررسی احوال و آراء حاجی نایب الصدر شیرازی»، پایانامه­­ی کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشگاه الهیات و معارف اسلامی. 
- حاجیان­پور، حمید؛ منفرد، رحیمه، (1391)، «بررسی دوره­ی اول حیات حزب دموکرات فارس»، پژوهش­های تاریخی، شماره­ی 13، بهار 91، ص 16- 1.
-حسینی فسایی، حاج میرزا حسن، (1382)، فارسنامه ناصری، تصحیح و تحشیه از منصور رستگار فسایی، ج اول، چ سوم، تهران: امیرکبیر.
-..................................................................................،(1367)، فارسنامه ناصری، تصحیح و تحشیه از منصور رستگار فسایی، ج دوم، چ اول، تهران: امیرکبیر.
-خورموجی، محمد جعفر حقایق نگار، (1380)، نزهت الاخبار، تاریخ و جغرافیای فارس، تصحیح و تحقیق: سید علی آل داود، چ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-............................................................................................، (1344)، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیو جم، تهران:زوار.
- دهقانی، رضا؛ چاهیان بروجنی، (1397)، «طریقت علیشاهی، نمونه­ای از پیوند طریقت و سیاست در دوره­ی قاجار»، مطالعات تاریخ اسلام، شماره­ی 37، تابستان 1397، ص 100- 65.
- ذوالریاستین، عبدالحسین، (1345)، دیوان مونس، با مقدمه جواد نوربخش، تهران: انتشارات خانقاه نعمت‌اللهی.
--رُکن­زاده آدمیت، محمدحسین،(1337) دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران: کتابفروشی های اسلامیه و خیام.
-سپهر، عبدالحسین­خان، (1386)، مرآت­الوقایع مظفری، تصحیح عبدالحسین نوائی، ج 1، تهران: میراث مکتوب.
- سپهر، مورخ­الدوله، (1362)، ایران در جنگ بزرگ 1918- 1914م، تهران: ادیب.
- شعاع شیرازی «شعاع الملک»، محمد حسین (1380) تذکره شعاعیه، مقدمه و تصحیح: محمود طاووسی، شیراز: بنیاد فارس شناسی.
- شعله، ارسطو، (1385)، انقلاب مشروطیت در فارس، شیراز: ادیب مصطفوی.
- شهری برآبادی، محمد، (1368)، «سیری کوتاه در سفرنامه­های حج»، مشکوه، شماره­ی 25، زمستان 1368، ص 202- 182.
- شیروانی، حاج زین­العابدین، (1339)، ریاض­السیاحه، تصحیح اصغر حامد ربانی، تهران: سعدی.
- .............................................، (1348)، حدائق­السیاحه، بی­جا، مهرآیین.
-صفی­علیشاه اصفهانی، میرزا حسن (1336)، دیوان اشعار، تهران: امیرکبیر.
- ظل­السلطان، مسعودمیرزا، (1368)، خاطرات ظل­السلطان، تهران: اساطیر.
- عبدالصمدی، محمود، (1361)، سیری در تصوف و عرفان ایران، تهران: شرق.
-فراشبندی، علیمراد، (1359)، تاریخچه­ی حزب دموکرات فارس، تهران: انتشارات اسلامی.
- فرزام­، حمید، (1374)، تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت­الله ولی، تهران: سروش.
- کامل­الشیبی، مصطفی، (1380)، تشیع و تصوف، ترجمه­ی علیرضا ذکاوتی، تهران: امیرکبیر.
-مستوفی، عبدالله، (1384)، شرح زندگانی من، ج 1، چ پنجم، تهران: زوار.
-مدرسی­چهاردهی، نورالدین، (1351)، «معصوم­علیشاه»، وحید، شماره­ی 105، شهریور 1351، ص 683- 680.
- ............................................، (1352)، «سلسله­ی نعمت­الهی مونس­علیشاهی»، مجله­ی وحید، شماره­ی 116، مرداد 1352، ص 531- 527.
- معصوم­علیشاه، محمد معصوم بن زین­العابدین، (1382)، طرائق­الحقایق، تصحیح محمد جعفر محجوب، تهران: سنایی.
- .............................................................................، (1316)، طرایق­الحقایق، مقدمه به قلم محمد حسین الاصفهانی المتخلص به فروغی المقلب ذکاءالملک، سه مجلد در یک مجلد، تهران: چاپ سنگی.
- ..........................................................................، (1362)، تحفه­الحرمین (سفرنامه­ی نایب­الصدر شیرازی)، تهران: بابک.
-ملکم، سر جان، (1380)، تاریخ کامل ایران، ترجمه: اسماعیل حیرت، ج 2 ، تهران: افسون.
-میرزا رفیعا، (1380)، دستورالملوک، به کوشش ایرج افشار، از مجموعه­ی دفتر تاریخ، تهران: موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
- نایب شیرازی، محمد معصوم، (1345)، طرائق­الحقایق، تصحیح محمد جعفر محجوب، بی­جا: بارانی.
- نوربخش­کرمانی، جواد، (1337)، زندگی و آثار جناب شاه­نعمت­الله ولی کرمانی، به سعی و اهتمام حسین کباری، تهران: خانقاه نعمت­اللهی تهران.
- نیّر شیرازی، عبدالرسول، (1383)، تحفه­ی نیّر، تصحیح و توضیح: محمد یوسف نیّری، شیراز: بنیاد فارس­شناسی.
- هدایت، رضاقلیخان ، (1385)، روضه الصفا، به کوشش جمشید کیانفر، ج دهم، تهران: اساطیر.
- هدایت، مخبرالسلطنه، (1363)، خاطرات و خطرات، تهران: زوار.
روزنامه­ها:
-روزنامه­ی استخر، سال­های 1330 و 1338.
- روزنامه­ی فارس، 1332ق.
-روزنامه­ی مظفری، 1325ق، شماره­ی دهم.