کرتیر و وضعیت نهاد روحانیت زرتشتی در اوایل دوران ساسانی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 گروه باستانشناسی دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

در بارۀ کرتیر پژوهش­های زیادی صورت گرفته و آگاهی­های بسیاری در بارۀ وی وجود دارد اما هنوز مسایل متعددی در خصوص شخصیت، عقاید، جایگاه وی در نظام طبقاتی دوران ساسانی و نقش و تـأثیر وی بر روحانیت زرتشتی وجود دارد که نیازمند بررسی و پژوهش دو باره هستند. مسألۀ اصلی این پژوهش وضعیت طبقۀ روحانیت زرتشتی در برهه­ای خاص از دوران ساسانی یعنی اوایل این دوره (از اردشیر یکم تا اول شاپور دوم) است و در آن تلاش شده به مواردی همچون ساختار طبقۀ یاد شده، سلسله­مراتب آن و جایگاه آن در سلسله­مراتب قدرت در دورۀ مورد نظر پرداخته شود. افزون بر این­ها شخص کرتیر به مثابۀ مهم­ترین و موثرترین روحانی این دوره (اوایل دوران ساسانی) به ویژه، مورد توجه قرار گرفته است. در مقالۀ پیش­رو اطلاعات به شیوه کتابخانه­ای و مراجعه به متون دست اول گردآوری شده و روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است. این پژوهش نشان داده است: ا) عنوان موبدان­موبد در اوایل دوران ساسانی و در زمان کرتیر وجود نداشته است،  2) با با تلاش­های مجدانۀ کرتیر روحانیت زرتشتی و دستکم رییس این طبقه به جمع طبقۀ ممتاز دوران ساسانی موسوم به بزرگان راه یافت، 3) وضعیت روحانیت اعم از تشکیلات و عناوین و جایگاه اواخر دوران ساسانی را نمی­توان با وضعیت این نهاد در اویل دوران ساسانی تعمیم داد و نهاد یاد شده در طول دوران ساسانی تغییرات زیادی به خود دیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

در بارۀ کرتیر پژوهش‌های زیادی صورت گرفته و آگاهی‌های بسیاری در بارۀ وی وجود دارد اما هنوز مسایل متعددی در خصوص شخصیت، عقاید، جایگاه وی در نظام طبقاتی دوران ساسانی و نقش و تـأثیر وی بر روحانیت زرتشتی وجود دارد که نیازمند بررسی و پژوهش دو باره هستند.

نویسندگان [English]

  • meysam shahsavari 1
  • mehdi mousavi 2
1 department of archaeology, Tarbiat Modaers university
2
منابع
اکبرزاده، داریوش، (1381). کتیبه­های پهلوی، تهران: انتشارات پازینه.
ــــــــــــــــ، (1385). سنگ­نبشته­های کرتیر موبدان موبد، تهران: انتشارات پازینه.
آموزگار، ژاله، (1386). گزارشی ساده از سنگ­نوشته­های کردیر، بخارا، شمارۀ 64: صص 38-54.
بلعمی، محمد بن محمد، (1378). تاریخنامۀ طبری گردانیدۀ منسوب به بلعمی، مجلد یکم، مصحح محمد روشن، تهران: انتشارات سروش.
تفضلی، احمد، (1370). کرتیر و سیاست اتحاد دین و دولت در دورۀ ساسانی؛ در: یکی قطره­باران، جشن­نامۀ استاد زریاب­خویی، به کوشش احمد تفضلی، تهران: انتشارات قلم.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل، (1368). پارۀ نخست ایران باستان، همراه با ترجمۀ مقدمۀ زتنبرگ و دیباچۀ مجتبی مینوی، ترجمۀ محمد فضائلی، تهران: انتشارات قطره.
پورداوود، ابراهیم، (1387). خرده­اوستا، تهران: انتشارات دنیای کتاب، چاپ سوم.
تقی­زاده، سیدحسن، (1335). مانی و دین او، گردآورنده، فراهم آوردۀ احمد افشارشیرازی، تهران: چاپخانۀ مجلس.
جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر، (1386). تاج آیین کشورداری در ایران و اسلام، یافتۀ احمد زکی­پاشا، ترجمۀ حبیب­الله نوبخت، تهران: انتشارات آشیانۀ کتاب.
دریایی، تورج. ملکزاده، سودابه، (1394). چرا کرتیر فراموش شد؟، ایران­نامه، سال سی، شمارۀ 2، صص: 280-287..
دریایی، تورج، (1380). کتیبۀ کرتیر در نقش رجب، نامۀ ایران باستان، سال اول، شمارۀ اول: صص 3-10
ــــــــــــ، (1383). سقوط ساسانیان، ترجمۀ منصوره اتحادیه و فرحناز امیرخانی­حسینک­لو، تهران: نشر تاریخ ایران.
ـــــــــــــ ، (1389). A contribution on Mitra's Role in the Armenian, Iranian and Roman World؛ در: تا به خورشید به پرواز برم، به اهتمام کتایون مزداپور و هایده معیری، تهران: انتشارات کتاب روشن.
ــــــــــــ.، (1392). ساسانیان، ترجمۀ شهرناز اعتمادی، تهران: انتشارات توس.
ــــــــــــ.، (1392ب). شاهنشاهی ساسانی، تورج دریایی، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، تهران: انتشارات ققنوس.
دوشن­گیمن، ژاک، (1385). واکنش غرب در برابر زرتشت، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: انتشارات امیرکبیر.
دینکرد چهارم، (1393). آوانویسی ترجمه و واژه­نامه مریم رضایی، زیر نظر سعید عریان، تهران: انتشارات علمی. دینوری، احمد بن داوود، (1371). اخبار الطوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
زرینکوب، عبدالحسین، (1388). تاریخ مردم ایران؛ ایران قبل از اسلام، تهران: موسسۀ انتشارات امیرکبیر، چاپ یازدهم.
رجبی، پرویز، (1350). کرتیر و شنگنبشتۀ او در کعبه زرتشت، مجلۀ بررسی­های تاریخی، شمارۀ ویژه، مهر 1350: صص 1 -68.
زنر، آر سی، (1384). زروان یا معمای زرتشتی­گری، ترجمۀ تیمور قادری، تهران: انتشارات امیرکبیر.
شایست ناشایست، (1369). آوانویسی و ترجمه کتایون مزداپور، تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شایگان، رحیم، (1378). منصب هرگبد در دوران ساسانی، ایران­نامه، بهار 1378، شمارۀ 66، صص: 287-290.
شیپ­مان، کلاوس، (1383). تاریخ شاهنشاهی ساسانی، ترجمۀ فرامرز نجدسمیعی، تهران: انتشارات سازمان میراث­فرهنگی.
طبری، محمد بن جریر، (بی­تا) تاریخ طبری تاریخ الامم و والملوک، الجزء الثانی، تحقیق ابراهیم، محمد ابولفضل، بیروت، بی­نا.
طبری، محمد بن جریر ، (1388). تاریخ الرسل و الملوک، جلد دوم، ترجمۀ ابولقاسم پاینده، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ هفتم.
 
فرخ­مرد بهرامان، (1391). مادیان هزاردادستان، پژوهش از سعید عریان، تهران: انتشارات علمی.
فرای، ریچارد، (1382). تاریخ باستانی ایران، ترجمۀ مسعود رجب­نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ـــــــــــــ، (1392). تاریخ سیاسی ایران در دورۀ ساسانیان؛ در: تاریخ ایران کمبریج، گردآورنده احسان یارشاطر، مترجم حسن انوشه، تهران: انتشارات امیرکبیر.
فرخ­مرد بهرامان.، (1391). مادیان هزاردادستان، پژوهش از سعید عریان، تهران: انتشارات علمی. 
کارنامۀ اردشیر بابکان، (1390). با متن پهلو، آوانویسی، ترجمۀ فارسی و واژه­نامه بهرام فره­وشی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کریستنسن، آرتور، (1368). ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: انتشارات دنیای کتاب، چاپ اول.
کرین­بروک، فیلیپ، (1392). شاپور اول چقدر دیندار بود؟؛ در: ساسانیان، ویراستاران وستا کورتیس سرخوش، سارا استوارت، ترجمۀ کاظم برومند، تهران: نشر مرکز.
لوکونین، و. گ، (1389). ایران 2، ترجمۀ مسعود گلزاری و مهردخت وزیرپور کشمیری، تهران: نشر کتابدار.
مسعودی، علی ­بن حسین، (1381). التنبیه و الاشراف، ترجمۀ ابولقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ــــــــــــــــــــــ.، (1382). مروج الذهب، جلد اول، ترجمۀ ابولقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مقدسی، مطهربن طاهر، (1349). آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی­کدکنی، جلد سوم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ویزهوفر، یوزف، (1382). ایران باستان، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، تهران: نشر ققنوس.
هرمان، جورجینا، (1389). نقوش برجستۀ صخره­ای ایران در دورۀ ساسانی؛ در: بین­النهرین و ایران در دوران ساسانی، ویراستۀ جان کرتیس، ترجمۀ زهرا باستی، تهران: سمت.
یارشاطر، احسان، (1392). پیشگفتار؛ در: تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، جلد سوم قسمت اول، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: موسسۀ انتشارات امیرکبیر، چاپ هفتم.
یعقوبی، ابن واضح، (1382). تاریخ یعقوبی، جلد اول، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چ نهم.
مینوی، مجتبی. رضوانی، محمداول، (1354). دیباچۀ مولف: نامۀ تنسر تصحیح مجتبی مینوی و محمد اسماعیل رضوانی، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، چاپ دوم.
نولدکه، تئودور، (1358)، تاریخ ایرانیان و عرب­ها در زمان ساسانیان، ترجمۀ عباس زریاب، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی