بررسی تطبیقی فرایندهای فرهنگی طبقات مختلف زنان دوره قاجار

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

مرکز اسناد فرهنگی آسیا /پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

10.30465/hcs.2018.4464

چکیده

منابع تاریخی دورۀ قاجار، مجموعه‏ای از تناقضات اِسنادی در موضوع سطح فرهنگی، آگاهی، تعلق اجتماعی،... زنان وجود دارد که به نظر می‏رسد مطالعه تطبیقی در خصوص منش و سلوک دو گروه از زنان بازیگران اصلی صحنه اجتماعی آن دوره بودند، یعنی طبقه خواص و عموم می تواند در رمزگشایی این مغایرت ها موثر باشد.
زنان در راستای انجام وظیفۀ انکارناپذیر طبیعی خود، در ساختار اجتماعی و تاریخی، برای ارتقاء جایگاه و خواست‏های خود و اعتلای موقعیت خانواده، جامعه و نسل های آینده در دورة قاجار با رویکرد فضای اجتماعی متفاوت مواجه بوده اند. از یک سو کشمکش‏ها بین فرهنگ تجدد گرای اروپا با قواعد و مبانی جدید غیر بومی خود از سوی دیگر و«فرهنگی مبتلا» و با ریشه نهادینه شده در عرف و شرع با فرایندی پایدار و مقبولیتی فراگیر.
مقاله حاضر بخشی از طرح پژوهشی مصوب پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،مقایسه‏ای در خصوص فرایند‏های فرهنگی دو گروه از زنان این دوره است به نظر می‏رسد راهبردهای دو گروه تفاوت‏های روشنی دارد، طبقه خواص در حوزه خواست های زنان با دیدگاه جنسیتی نظر دارند و طبقه مردان را عامل عدم دستیابی به آن می‏دانند. بنابراین، انتخاب راهبردها بیشتر در جهت آگاهی و ایجاد ساختارهای نوین و حتی غیر بومی است، اما توده زنان در تحولات خود مردان را نیز قربانیان استیفای حقوق اجتماعی- فردی می‏دانند، لذا در چارچوب قواعد موجود کنش‏های اجتماعی و گروهی در اصلاح دورن ساختارها دارند. رویکرد و دستیابی به سازوکارهای مناسب توسط این دو گروه از زنان در دوره قاجار، موضوع مقاله حاضر است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Study of Cultural Processes of Different Classes of Qajar Women

نویسنده [English]

  • Zohreh Ataei Ashtiani
Asian Cultural Documentation Center /Institute of Humanities & Cultural Studies
چکیده [English]

Historical sources of the Qajar period are a set of documentary contradictions on the subject of cultural level, awareness, social affiliation, ... There are women who seem to find a comparative study of the nature and conduct of the two groups of women in the main actors of the social scene of that period That is, the class of properties and the public can be effective in decoding these conflicts.
Women, have faced a different social atmosphere in the Qajar period. On the one hand, the conflicts between modern European culture with its new non-indigenous rules and principles, and the "cultural affliction", with the roots of the institutionalized in the custom and the law, are characterized by a sustained process of universal acceptance.
This article is comparing the cultural processes of two groups of women in this period. It seems that the strategies of the two groups have clear differences, the class of properties in the area of ​​demands Women view gender and consider the men's class as a lack of access to it. Therefore, the choice of strategies is more in the direction of knowledge and creation of new and even non-native structures, but the masses of women in their developments also consider men as victims of social-individual rights, thus, within the framework of existing rules, social and collective action in reforming Door structures. The approach and achievement of appropriate mechanisms by these two groups of women in the Qajar period is the subject of this paper

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cultural process
  • Qajar
  • marriage contract
  • general women
  1. ناهیدی آذر، عبدالحسین (1384)، سه مبارز مشروطه، انتشارات اختر، تبریز.
  2. سلطان احمد میرزا عضدالدوله، (1375)، تاریخ عضدی، تصحیح دکتر عبدالحسین نوایی، ناشر بابک، تهران
  3. بامداد، بدرالملوک، (1347)، زنایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید، تهران: ابن سینا
  4. مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، ج 1، زوار، تهران، 1321
  5. ترابی فارسانی، سهیلا، (1378)، اسنادی از مدارس دختران از مشروطیت تا پهلوی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد.
  6. ترابی فارسانی، سهیلا، (1389) ، گزیدة اسناد نظام آموزشی مجلس شورای اسلامی (دورة سوم تا پنجم) تهران، تهران: نشر کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  7. قاسمی پوریا، اقبال، 1377، مدارس جدید در دورة قاجاریه بانیان و پیشروان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی
  8. راوندی، مرتضی، 1364، ...فرهنگ و تاریخ تعلیم و تربیت در ایران و اروپا، جلد پنجم، نشر نگاه، تهران
  9. کارلا، سرنا، (1362)، سفرنامه مادام کارلا سرنا، آدمها و آیین ها در ایران، ترجمۀ علی اصغر سعیدی، تهران، زوار
  10. صدیق، عیسی، (1354)، تاریخ فرهنگ ایران از آغاز تا زمان حاضر، دانشگاه تهران
  11. کسروی، احمد (1373)، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ هفدهم و سال 1378.
  12. سیفی قمی تفرشی، مرتضی، (1362)، نظم و نظمیه در دوره قاجار، تهران، یساولی
  13. رایس، کلاراکولیور (1383)، زنان ایرانی و راه و رسم زندگی انان، ترجمۀ اسدالله آزادف تهران، کتابدار.
  14. قویمی، فخری، کارنامه زنان مشهور ایران در علم، ادب، سیاست، مذهب، هنر، تعلیم و تربیت، از قبل از اسلام تا عصر حاضر، تهران، وزارت آموزش و پرورش، 1352
  15. محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، دانشگاه تهران، 1370، ج 1، چاپ دوم
  16. کراچی، روح انگیز، (1380)، اندیشه نگاران زن در شعر مشروطه، تهران: دانشگاه تهران.
  17. کراچی، روح انگیز، (1389)، نویسندۀ اصلی تأدیب النسوان کیست؟، مجله علمی پژوهشی تاریخ ادبیات، شماره 3/65، دانشگاه شهید بهشتی
  18. رجبی، محمدحسن (1374)، مشاهیر و زنان پارسی گوی از آغاز تا مشروطه، انتشارات سروش، تهران.
  19. مشیر سلیمی، علی اکبر، (1335)، زنان سخنور، ج 1 و 2، انتشارات موسسۀ مطبوعاتی علی اکبر علمی، تهران
  20. بختیاری، بی بی مریم، (1382)، خاطرات سردار مریم، ویرایش غلامعباس نوروزی بختیاری، تهران: نشر آنزان.
  21. جعفریان، رسول، (1389)، سفرنامه های حج قاجاری (پنجاه سفرنامه)، تهران: علم، ج 4و 5 و 7.
  22. گلبن، محمد، (1379)، گلزار خاموش، یادنامه بانو راضیه دانشیان گلبن، همراه با مقالاتی دربارۀ زنان، تهران: رسانش.
  23. کیانی هفت لنگ، کیانوش، 1384، سفرنامه سکینه سلطان وقارالدوله، انتشارات پانیز
  24. سعدوندیان، سیروس، 1390، خاطرات مونس الدوله، نشر زرین، تهران
  25. جوادی، حسن، منیژه مرعشی، سیمین شکرلو، (1371)، رویارویی زن و مرد در عصر قاجار دو رساله تادیب النسوان و معایب الرجال، انتشارات کانون پژوهش تاریخ زنان ایران (شیکاگو) و شکرت جهان (مریلند).
  26. تاج السلطنه، (1362)، خاطرات تاج السطنه، کوشش منصوریه اتحادیه و سیروس سعدونیان، چاپ دوم، تهران: نشر تاریخ ایران.
  27. توحیدی، نیره، بازنگری در قلمرو جنسیت، ایران نامه، سال دوازدهم.
  28. شیخ الاسلامی، پری، 1351، زنان روزنامه نگار و اندیشمند ایران، انتشارات زرین، تهران
  29. روزنامۀ شکوفه (1332)، فلسفۀ حجاب، سال دوم، ش 24.
  30. دیولافورا، ژان (1361) سفرنامه مادام دیولاورا: ایران و کلده، ترجمۀ همایون فره­وشی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  31. یار محمد خان سهام الدوله و خاور بی بی شادلو(۱۳۷۴) سفرنامه­های سهام الدوله بجنوردی، تهران: نشر علمی فرهنگی.
  32. دولت ابادی، یحیی (1361)، تاریخ معاصر یا حیات یحیی، تهران، عطار، ج 2؛ نشر فردوس، 1371
  33. شوستر، مورگان (1333 ق)، اختناق ایران، تهران، حبل المتین.
  34. اتحادیه ،منصوره(1388)زنانی که زیر مقنعه گلاهداری کردند، تهران: نشر تاریخ ایران‏،
  35. کتیرایی ، محمود 1378، از خشت تا خشت ،تهران ، نشر ثالث.
  36. هدایت،صادق 1312 ،نیرنگستان ، تهران نشر توسعه عدالت.
  37. مشیر سلیمی،علی اکبر 1335، زنان سخنور، ت‍ه‍ران‌: ش‍رک‍ت‌ س‍ه‍ام‍ی‌ چ‍اپ‌ و ان‍ت‍ش‍ارات‌ ک‍ت‍ب‌ ای‍ران‌
  38. یار محمد خان سهام الدوله و خاور بی بی شادلو(1374)، سفرنامه های سهام الدوله بجنوردی،تهران، نشر علمی فرهنگی.
  39. آبادیان، حسین (1376)، اندیشه دینی و نهضت ضد ژری در ایران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران
  40. رکوعی، کیوان، (1389)، دوله ها و سلطنه ها، تهران، نشر کیوان
  41. توانا، مرادعلی، (1384)، زن در تاریخ معاصر ایران، تهران: انتشارات برگ زیتون.
  42. مستوفیان، امیرعلی، (1387)، بارقه حقیقت، نوشته قدس ایران، تهران: راه نیکان

منابع اسنادی:

  1. آرشیو واسناد کتابخانه ملی، شمارۀ 84-94 ؛ 20151119(7-8)/ 309-317 ، شمارۀ 20151119/173-177 ؛ 20151119 (2و 3و 4)/ 296- 25914/ wm. 296-18268
  2. مرکز اسناد آستان قدس رضوی، شمارۀ سند49243 (333)/ 45051/93888/59605/8464/113067/91445(345)/ 77881/
  3. مجمع ذخایر، خاندان رضوی مشهد، شمارۀ 310
  4. موزه ملک، شمارۀ 6مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، شمارۀ 8045
  5. مجموعۀاسناد دکتر محفوظی،مجموعه نکاح­نامه­ها
  6. موزۀ ملک، شمارۀ 8 Dr hojat
  7. موزۀ گلستان، موزۀمردم­شناسی سند شماره۸
  8. دنیای زنان در عصر قاجار،کتابخانه دانشگاه هاروراد، مجموعه شهداد فاضلی، ش 1385A4
  9. مجمع ذخایر، خاندان رضوی مشهد، شمارۀ 308 و311
  10. مرکز اسناد آستان قدس رضوی، شمارۀ 105426/110281/114531/93884/113522/4789/8464/113067/93888/49243 (333)/ 45051/77881/45059 (00374-00375)161/45061 (00372- 00373)/ 105426/65577/53597/114531/93882/93884/00147/93885/113522/4789/107972/4115، 4116 ؛ 4115  /59605/113067/93888/45051/91445(345)/
  11. دنیای زنان در عصر قاجار،کتابخانه دانشگاه هاروراد، مجموعه خانواده اشرفی، ش 1138A168
  12. آرشیو واسناد کتابخانه ملی، شمارۀ 84-94 ؛ 20151119(7-8)/ 309-317، شمارۀ 20151119/173-177 ؛ 20151119 (2و 3و 4)98/
  13. مهرنامه­های عصر قاجاریه بیرجند
  14. موسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران، شمارۀ 8040-2
  15. مجمع ذخایر، مجموعه سپهری، شماره 622
  16. مجمع ذخایر، خاندان رضوی مشهد، شمارۀ 310
  17. اسناد ملی، شماره173-177 ؛ 20151119 (2و 3و 4)
  18. مجمع ذخایر، خاندان رضوی مشهد، شمارۀ 308
  19. مجمع ذخایر، دانشگاه اصفهان، شمارۀ 0057
  20. مجمع ذخایر، منتشر نشده خوانسار، شمارۀ 780