صورت‌بندی فرهنگ ایرانی در اندیشه عباس زریاب خویی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ تشیع، دانشکده الهیات، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران

2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

10.30465/hcs.2018.4463

چکیده

جریان غالب نخبگان ایرانی در عصر پهلوی به نقد دین می­پرداختند و هدفشان زدودن آن از پیکره فرهنگ و هویت ایرانی بود. استدلال پدیدآورندگان این آثار این بود که مقوله­ی دین سبب عقب­ماندگی و مانع ترقی شده است. در مقابل، چندین سال بعد نگاهی واقع بینانه­تر به عناصر این پیکره در میان روشنفکران و ادیبان شکل گرفت. اما تاکنون نوع نگرش ادبا به مسائل فرهنگ برخلاف نگاه روشنفکران به این موضوع مورد تحقیق جدی قرار نگرفته­است. از این­رو، این پژوهش درصدد است دیدگاه عباس زریاب خویی(م.1373ش) را به عنوان یک نماینده­ی شاخص از این گروه نسبت به مقوله­ی فرهنگ مورد کنکاش قرار دهد. بدین خاطر، این پژوهش به دنبال آن است که با روش توصیفی و تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که فرهنگ ایرانی، اجزا و معضلات آن چه تعریف و ویژگی­هایی در تفکر زریاب  دارد و او تحت تاثیر چه فضای اندیشگانی چنین محدوده و ویژگی­هایی را برای این اجزا درنظرمی­گرفت؟
نتایج نشان می­دهد رویکرد زریاب به مقوله­ی فرهنگ متاثر از گروه ادبا و دانشگاهیانی که به آن تعلق داشت، رویکردی ایرانی-اسلامی می باشد که در تضاد با نگاه ناسیونالیست­های رمانتیک است. در اندیشه­ی خویی، مهم­ترین معضل فرهنگ ایرانیِ عصرش همان بزرگ­ترین عیب فرهنگ مغرب­زمین یعنی غلبه­ی دلبستگی­های مادی می باشد. او راه برون­رفت از این مشکل را اعاده­ی دین و باروهای معنوی و تقویت مبانی فرهنگ ویژه­ی ملت ایران می­داند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Look at Abbas Zaryab Khoyi's Understanding of Iranian Culture

نویسندگان [English]

  • Zeinab omidiyan 1
  • maryam azizian 2
1 Shiite History Department, Hakim Sabzevari University, Sabzevar, Iran
چکیده [English]

فرهنگ و مسائل مربوط به آن همواره یکی از مهم‌ترین بحث‌ها و دغدغه‌های اندیشه‌ورزان ایرانی بوده‌است. در برخی برهه‌های تاریخی، بنا به ضرورت وقایع متحدثه این توجه ضروری‌تر شده‌است. اوایل دوره‌ی قاجار به بعد یکی از این برهه‌ها می باشد که حوادث داخلی و بین‌المللی منجر به تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی فراوانی شد. این تحولات، واکنش‌های متفاوتی را در میان نخبگان ایرانی برانگیخت و موجب تولید میراث سترگی از آثار فرهنگی و هویتی شد. بخشی از این میراث به ویژه در عصر پهلوی به نقد دین پرداخت که هدفش زدودن آن از پیکره فرهنگ و هویت ایرانی بود. استدلال پدیدآورندگان این آثار این بود که مقوله-ی دین سبب عقب‌ماندگی و مانع ترقی شده است. در مقابل، چندین سال بعد نگاهی واقع بینانه‌تر به عناصر این پیکره در میان روشنفکران و ادیبان شکل گرفت. اما تاکنون نوع نگرش ادبا به فرهنگ و مسائل آن مورد تحقیق جدی قرار نگرفته‌است. از این‌رو، این پژوهش درصدد است دیدگاه عباس زریاب خویی(م.1373ش) را به عنوان یک نماینده‌ی شاخص از این گروه نسبت به مقوله‌ی فرهنگ، اجزا و معضلات آن مورد کنکاش قرار دهد. شناخت زاویه‌دید زریاب، هم به فهم ابعاد گسترده‌تری از تفکر نخبگان ادبی و هم فضای اندیشگانی عصر پهلوی دوم و اوایل انقلاب یاری می‌رساند.
نتایج نشان می‌دهد رویکرد زریاب به مقوله‌ی فرهنگ، رویکردی ایرانی-اسلامی می باشد که در تضاد با نگاه ناسیونالیست‌های رمانتیک است. اجزای فرهنگ در نگاه وی ملیت، زبان و ادب فارسی، تاریخ و از همه مهم‌تر دین و باورها را شامل می‌شود

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Abbas Zaryab Khoyi"
  • "Culture of Iran"
  • "Religion"
  • "Language"
  • "History"
  • "Nationality"
فهرست منابع:
اتحاد، هوشنگ(1378)، پژوهشگران معاصر ایران، تهران: فرهنگ معاصر، جلد10
احمدی، حمید(1383)، ایران هویت، ملیت، قومیت، تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی
اسعدی، مرتضی(1365)، «زبان فارسی زبان علم»: مجموعه سخنرانی­های دومین سمینار نگارش فارسی(14-11شهریور1363)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی
اشرف نظری، علی(1386)، «ناسیونالیسم و هویت ایرانی مطالعه موردی دوره پهلوی اول»، پژوهش سیاست نظری، بهاروتابستان، سال9، ش22، صص167-141
اشرف، احمد و دیگران(1396)، هویت ایرانی از دوران باستان تا پایان پهلوی، ترجمه و تدوین حمید احمدی، تهران: نی، چاپ پنجم
اصفهانی، عبدا...(1384)، «عباس زریاب­خویی نیم قرن نسخه­شناسی، تألیف و تحقیق»، آینه پژوهش، شماره96، بهمن و اسفند، صص35-24
افشار، ایرج(1383)، نادره کاران، سوگنامه ناموران فرهنگی و ادبی، به کوشش محمود نیکویه، تهران: قطره
اکبری، محمدعلی(1384)، تبارشناسی هویت جدید ایرانی(عصر قاجاریه و پهلوی اول)، تهران: شرکت علمی و فرهنگی
آموزگار، سیروس(2535)، کتاب و کتابخانه در دوران پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، تهران: وزارت فرهنگ و هنر دبیرخانه هیات امنای کتابخانه­های عمومی کشور
آیدنلو، سجاد(1381)، «زریاب­خوی درقلمرو شاهنامه­پژوهی»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه،آذر، صص57-46
بروجردی، مهرزاد(1387)، روشنفکران ایرانی و غرب، جمشیدشیرازی، تهران: فروزان­روز، چاپ پنجم
بیگدلو، رضا(1380)، باستان­گرایی در تاریخ معاصر ایران، تهران: نشرمرکز
تفضلی، احمد(1370)، یکی قطره باران(جشن­نامه استاد دکتر عباس زریاب­خویی)، تهران: چاپخانه مهارت
تفضلی، احمد(1374)، «در رثای دکتر عباس زریاب خویی»، ایران­شناسی، سال هفتم، شماره26، تابستان، صص283-280
تقی­زاده، صفدر(1371)، کتاب سخن(مجموعه مقالات)، تهران: علمی
تویسرکانی، شاهرخ(1370)، «گفتگو با دکتر عباس زریاب­خویی:سنت­شکن بدعت­گذار و نوآور است»، دنیای سخن، ش46، دی، صص32-26
جهانبگلو، رامین(1395)، ایران و مدرنیته(گفتگوهای رامین جهانبگلو)، حسین صامعی، تهران: قطره، چاپ چهارم، چاپ اول1387
حورانی، آلبرت(1384)، تاریخ مردمان عرب، فرید جواهرکلام، تهران: امیرکبیر
خاکی، مرتضی(1370)، باغ بی­برگی: یادنامه مهدی اخوان ثالث(م.امید)، تهران: نشر ناشران
دادگر، نغمه(1395)، «کتابشناسی تفسیری شاهنامه بر اساس نظریه زیبایی­شناسی دریافت(1369-1304)»، به راهنمایی محمدجعفر یاحقی، رساله دکتری دانشکده ادبیات و علوم­انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، مهر.
راعی گلوجه، سجاد(1382)، «هویت ملی و ایرانی­گری در تاریخ­نگاری زرین­کوب»، مطالعات ملی، سال4،ش1، صص152-119
رضازاده لنگرودی، رضا(1374)، «آثار دکتر عباس زریاب»، تحقیقات اسلامی، سال دهم، شماره1,2، بهار و تابستان، صص67-57
رضازاده لنگرودی، رضا(1395)، «عباس زریاب»، دانشنامه جهان­اسلام، زیرنظر غلامعلی حدادعادل، تهران: انتشارات بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ج21، صص412-408
رضوی، مسعود(1383)، گستره تاریخ، گفتگوهایی با تاریخ­نگاران ایران، تهران: هرمس
ریاحی، محمد امین(1373)، «زریاب عاشق ایران بود، عاشق فرهنگ این سرزمین»، دنیای سخن، ش63، صص46-50
ریتر، هلموت(1377)، دریای جان، عباس زریاب­خویی، مهرآفاق بایبوردی، تهران: الهدی، چاپ دوم، جلد1
زریاب خویی، عباس(1352)، «فتوحات همایون»، بررسی­های تاریخی، فروردین و اردیبهشت1352، شماره 44,45، صص278-207
----------------(1363)، «نظریاتی درباره وضع لغات علمی و فرهنگی»، نشر دانش، ش26، بهمن و اسفند، صص80-77
----------------(1367)، «آذربایجان»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، انتشارات دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج1، صص207-194
----------------(1368)،  بزم­آورد، شصت مقاله درباره­ی تاریخ، فرهنگ و فلسفه، تهران: انتشات محمدعلی علمی.
----------------(1368)، آئینه جام، تهران: علمی
----------------(1370)، سیره رسول الله(ص) از آغاز تا هجرت، تهران: سروش
----------------(1371)، «پای مصالح ایران که به میان می­آمد شعوبی محض جلوه می­کرد»، دنیای سخن، ش50؛ تیر-مرداد-شهریور، صص13-12
----------------(1371)، «نگاهی تازه به مقدمه شاهنامه»، ایران­نامه، سال10،شماره1، زمستان، 23-14 
----------------(1381)، گفتگو با دکتر عباس زریاب­خویی(تاریخ، نظریه تاریخ، تاریخ‌نگاری)، به کوشش غلامحسین میرزا صالح، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز
----------------(1385)،  بزم­آوردی دیگر، به اهتمام سیدصادق سجادی، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی
----------------(1387)، درس­گفتارهای فلسفه تاریخ، به­کوشش حسین توکلی مقدم، حسین صفری­نیا و فاطمه رضایی­شیرازی، تهران: هامون
----------------(1389)، مقالات زریاب(سی و دو جستار در موضوعات گوناگون به ضمیمه زندگی­نامه خودنوشت)، تهران: کتاب جامع
شریعتی، علی(1361)، بازشناسی هویت ایرانی-اسلامی، تهران: الهام
شهیدی، سیدجعفر(1356)، «مینوی و فرهنگ اسلامی»، یغما، تیر، ش4، سال سی­ام
طاهری، فرهاد(1381)، «سهم استاد زریاب خویی در نهضت دایرة المعارف نویسی معاصر»، معارف، ش57، آذر-اسفند، صص133-119
طولابی، توران(1395)، «رویکرد محمدامین ریاحی به مقوله­ی زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، مطالعات تاریخ فرهنگی، تابستان، سال7، ش28، صص100-77
عاصمی، محمود(1355)، «گفتگو با استاد تاریخ»، کاوه(مونیخ آلمان)، پاییز، شماره61، صص22-18
عظیمی، میلاد(1387)، شط شیرین پرشوکت: منتخبی از آثار استاد عباس زریاب خویی، تهران: مروارید
قاسمی، سیدفرید(1376)، «فرهنگ ایران­زمین»، کلک، فروردین و تیر، شماره۸۵و۸۶، صص559-552.
قدسی­زاد، پروین و دیگران(1390)، پهلوی­ها، تهران: کتاب مرجع
کاتم، ریچارد(1371)، ناسیونالیسم در ایران، فرشته سرلک، تهران: گفتار
کیوانی، مجدالدین(1374)، «مرگی و صد هزار مصیبت»، دانشکده­ادبیات و علوم­انسانی دانشگاه تربیت معلم، شماره6و7و8، پاییز1373- بهار، صص28-7
مجتبایی، سیدفتح الله(1373)، «با او رفتاری نه در خور شأنش کردیم»، دنیای سخن، شماره63، صص51-50
معصومی­همدانی، علی(1367)، «چرا حافظ؟ تاملی در معنی تاریخیِ حافظ­شناسی ما»، نشر دانش، مهر و آبان، سال8،شماره6، صص10-2
معین، مهدخت(1364)، مجموعه مقالات دکتر محمد معین، تهران: انتشارات معین، جلد1
منصورنژاد، محمد(1385)، دین و هویت، تهران: موسسه مطالعات ملی
مهدوی، یحیی و افشار(1369)، ایرج، هفتاد مقاله: ارمغان فرهنگی به دکتر غلامحسین صدیقی، تهران: اساطیر، جلد1
مولف ناشناخته(1357)، شاهنامه­شناسی 1(مجموعه گفتارهای نخستین مجمع علمی بحث درباره شاهنامه در استان هرمزگان27-23آبان1356)، تهران: بنیاد شاهنامه فردوسی
مولف ناشناخته(1394)، «یادنامه­ای برای دکتر عباس زریاب­خویی»، خوی­نگار(ماهنامه خبری تحلیلی و اطلاع­رسانی)، دوره5، شماره پیاپی50، اردیبهشت، صص40-1
میرخواند، محمد بن خاوندشاه بلخی(1373)، روضة الصفا، تهذیب و تلخیص عباس زریاب، تهران: علمی
میرسپاسی، علی(1394)، تأملی در مدرنیته ایرانی...، جلال توکلیان، تهران: ثالث، چاپ4، چاپ اول1392
نولدکه، تئودور(1378)، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، عباس زریاب، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم، چاپ اول1358
وحدت، فرزین(1384)، رویارویی فکری ایران با مدرنیت، مهدی حقیقت­خواه، تهران: ققنوس
وطن­دوست، غلامرضا و دیگران(1388)، «نمودهای ناسیونالیسم در کتاب­های درسی تاریخ دوره­ی پهلوی اول»، تاریخ­نگری و تاریخ­نگاری، بهار، سال19، دوره­جدید، ش1، پیاپی76، صص205-182
وکیلی، هادی(1379)، «مهدی­قلی­خان مخبرالسلطنه هدایت»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال33، ش1و2، بهار و تابستان، صص144-129
یغمایی، حبیب(1349)، یادنامه تقی­زاده، تهران: انجمن آثار ملی