انتخاب گروهی و اشرافیت؛ نظری بر زمینه‌های عدم استقرار نهاد شورا در صدر اسلام

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشگاه تهران

چکیده

چکیده
       نخستین دهه‌های پس از درگذشت پیامبر(ص) از نظر تاثیر آن بر ماهیت نظام سیاسی مسلمانان در دوره‌های پسین دارای اهمیت چشمگیری است.  سرنوشت‌سازترین رخداد این دوره، برنشستن معاویه بر تخت خلافت و سپس ولی‌عهدی یزید بود که سرآغازی شد بر استقرار سنت خلافت خاندانی‌موروثی.  با این حال این شیوه، در صدر اسلام به لحاظ نظری پیشینه و مشروعیتی نداشت؛ و در برابر، شیوه‌ی انتخاب گروهی یا شورایی بود که از دو چشم‌انداز نظری و عملی ـ‌چنان‌که خواهیم گفت‌ـ شیوه‌ای مطلوب و ممکن به شمار می‌آمده است.  این ناسازوارگی میان نگرش‌های نظری و واقعیت تاریخیِ استقرار شیوه‌ی الگوی خاندانی‌موروثی، نیازمند توضیح است و به نظر می‌رسد یکی از قانع‌کننده‌ترین پاسخ‌ها را با یک بررسی ساختارنگرانه می‌توان پیش نهاد.  در این نوشتار چنین استدلال می‌شود که به علت وجود نداشتن طبقه‌ی منسجم اشرافیت سیاسی ـ‌به‌سان یک پیش‌شرط لازم‌ـ بود که شیوه‌ی انتخاب گروهی در صدر اسلام پا نگرفت.  این فقدان از یک سو در کشاکش‌های پس از قتل عثمان ریشه داشت، و از سوی دیگر در ویژگی‌ها و شیوه‌های توزیع و مالکیت زمین در این دوره.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

انتخاب گروهی و اشرافیت؛ نظری بر زمینه‌های عدم استقرار نهاد شورا در صدر اسلام

نویسنده [English]

  • mohammad ahmadimanesh
University of Tehran

منابع:

1-    ابن‌اعثم کوفى ـ الفتوح ـ ترجمه: محمد بن احمد مستوفى هروى ـ تحقیق: غلام‌رضا طباطبایى مجدـ تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى ـ 1372خ.
2-    ابن‌اثیر، عزالدین علی ـ کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران ‌ـ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی‌ـ تهران: موسسه مطبوعاتی علمی ـ 1371خ.
3-    ابن‌فراء، ابی‌یعلی محمدبن‌حسین ـ احکام‌السلطانیه ـ تصحیح: محمدحامد‌الفیقی ـ بیروت: دارالکتب العلمیه ـ 1421ق/2000م.
4-    ابویوسف، یعقوب بن‌ابراهیم ـ الخراج ـ بیروت: دارالمعرفه ـ 1399ق/1979م.
5-    ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن‌مسلم ـ امامت و سیاست ـ ناصر طباطبایی ـ تهران: ققنوس ـ 1380خ.
6-    ابن‌طقطقی، محمدبن‌علی‌بن‌طباطبا ـ تاریخ فخری ـ محمد و حید گلپایگانی ـ تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب ـ 1350خ.
7-    ابن‌مسکویه رازی ـ تجارب‌الامم ـ علی‌نقی وزیری(جلدهای 5 و 6) ـ تهران: توس ـ 1376خ ـ چاپ یکم.
8-    ابوعبیده قاسم‌بن‌سلام ـ کتاب الاموال ـ تحقیق و تعلیق: محمد خلیل هراس ـ بیروت: دارالفکر ـ 1408ق/ 1988م.
9-    ابن‌العبری ـ مختصر تاریخ الدول ـ عبدالمحمد آیتی ـ ویراستار: عبدالله شریفی خجسته ـ تهران: علمی و فرهنگی ـ 1377خ.
10- بلاذری، احمد بن یحیى بن جابر ـ انساب‌الاشراف ـ تحقیق: محمد باقر المحمودی ـ بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات ـ ط الأولى ـ 1974م/1394ق(جلد 2).
11- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ـ انساب‌الاشراف ـ تحقیق: محمد باقر المحمودی ـ بیروت: دارالتعارف للمطبوعات ـ ط الأولى ـ 1977م/1397ق(جلد 3).
12- ــــــــــــــــــــــــــــــــ ـ انساب‌الاشراف ـ تحقیق: احسان عباس ـ بیروت: جمعیة المستشرقین الألمانیة ـ 1979م/1400ق(جلد5).
13- ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ـ فتوح‌البلدان ـ محمد توکل ـ تهران: نشر نقره ـ 1337خ ـ چاپ یکم.
14- جعفری، حسین محمد ـ محمد تقی آیتی ـ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی ـ 1382خ.
15- الدوری، عبدالعزیز ـ النظم الاسلامیه(الخلافه، الضرائب و الوزاره) ـ بغداد: وزاره المعارف العراقیه ـ 1950م.
16- دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود ـ اخبارالطوال ـ محمود مهدی دامغانی ـ تهران: نشر نی ـ 1371خ ـ چاپ چهارم.
17- الریس، ضیاءالدین ـ خراج و نظامهای مالی دولتهای اسلامی ـ فتحعلی اکبری ـ اصفهان: دانشگاه اصفهان: 1373ـ چ1.
18- سالم، عبدالعزیز عرب قبل از اسلام ـ باقر صدری نیا ـ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی ـ 1380خ ـ چاپ یکم.
19- صولی، ابوبکر محمد‌بن‌یحیی ـ اخبار الراضی‌بالله و المتقی‌بالله من کتاب الاوراق ـ بیروت: دارالمیسره ـ 1403ق/ 1983م.
20- طبری، محمد بن جریر ـ تاریخ طبری ـ ابوالقاسم پاینده ـ تهران: اساطیر 1361.
21- مادلونگ، ویلفرد ـ جانشینی حضرت محمد(ص) ـ احمد نمایی و دیگران ـ مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی ـ 1385خ.
22- ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب ـ ترجمه و تحقیق: حسین صابری ـ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی ـ 1383خ.
23- مقدسی، مطهر بن طاهر ـ آفرینش و تاریخ ـ محمد رضا شفیعی کدکنی ـ تهران: بنیاد فرهنگ ایران ـ 1352خ.
24- نصر بن مزاحم منقری ـ پیکار صفین ـ پرویز اتابکى ـ تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى ـ 1370خ ـ چاپ دوم.
25- هیندز، مارتین ـریشه‌شناسی جریان‌های سیاسی کوفه در نیمه‌ی نخست قرن اول هجری/ هفتم میلادی ـ تاریخ اسلام ـ بهار 1381خ ـ شماره‌ی 9 ـ صص119-162.
26- یعقوبی، احمد‌بن‌ابی‌یعقوب(ابن واضح) ـ تاریخ یعقوبی ـ محمد ابراهیم آیتی ـ تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب ـ 2536خ.
27- Kennedy, Hugh - the Armies of the Caliphs, Military and Society in the Early Islamic State – London, Newyork: Routledge, 2001- first published.
28- Cahen, Clode – ALKHARAJ – The Encylopedia of Islam, Vol IV – Leiden: Brill – 1997.