عهدنامه‌ی ترکمانچای و ولایتعهدی محمد‌میرزا؛ یک بازاندیشی تاریخی

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده
استادیار تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.
10.30465/hcs.2025.51768.3030
چکیده
یکی از انگاره‌های مسلط در تاریخ‌نگاری ایران، وابسته دانستن ولایتعهدی محمد‌میرزا به عهدنامه‌ی ترکمانچای است. مطابق این دیدگاه، چون روس‌ها در عهدنامه‌ی ترکمانچای سلطنت را در خاندان عباس میرزا تضمین کرده بودند، ازاین‌رو با مرگ عباس میرزا، فتحعلی شاه زیر فشار روس‌ها و الزامات عهدنامه‌ی ترکمانچای مجبور شد که حقوق فرزندان خود را نادیده بگیرد و فرزند عباس میرزا و نوه‌ی خود، محمد‌میرزا را به ولایتعهدی برگزیند.

مقاله‌ی حاضر با روش توصیفی-تبیینی و با رهیافتی انتقادی، در صدد بازاندیشی و به چالش کشیدن این دیدگاه رایج و مسلط در تاریخ‌نگاری معاصر است پرسش اصلی پژوهش این است که آیا عهدنامه‌ی ترکمانچای، آن‌گونه که در اکثر پژوهش‌های تاریخی بازتاب یافته، نقش اصلی در ولایتعهدی محمد‌میرزا ایفا نموده است؟ در پاسخ به این پرسش، پس از بازخوانی تاریخ‌نگاری‌های موجود، نگارنده با تحلیل فصل هفتم عهدنامه‌ی ترکمانچای نشان می‌دهد که این فصل، از نظر حقوقی برای روسیه، حقِ دخالت در جانشینی محمدمیرزا قائل نشده است. همچنین، بررسی واکنش روس‌ها پس از درگذشت عباس میرزا و روند انتخاب محمد‌میرزا به ولایتعهدی، مؤید این نکته است که واکنش روسیه پس از مرگ عباس میرزا، نه تنها فوری و تهدیدآمیز نبود، بلکه عملاً در امتداد سیاست‌های فتحعلی‌شاه بود. این مقاله با ارائه شواهد تاریخی و تحلیلی نو از فصل هفتم عهدنامه‌ی ترکمانچای، در تلاش است این کلان روایت رایج را به نقد بکشد و دیدگاهی متفاوت در مورد ولایتعهدی محمد‌میرزا ارائه ‌دهد.

کلید واژگان: ولایتعهدی، محمد میرزا، فتحعلی شاه، عباس میرزا، عهدنامه‌ی ترکمانچای، روسیه.
کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله English

The Treaty of Turkmenchay and Mohammad Mirza's Crown Princeship: A Historical Rethinking

نویسنده English

ایرج varfinezhad
Assistant Professor of History, Faculty of Literature and Humanities, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahwaz, Iran.
چکیده English

A prevalent view in Iranian historiography attributes Mohammad Mirza's Crown Princeship to the Treaty of Turkmenchay. This perspective argues that the Treaty's guarantee of succession through Abbas Mirza's lineage compelled Fath Ali Shah, influenced by Russia and treaty obligations, to bypass his other sons and choose his grandson, Mohammad Mirza, as crown prince after Abbas Mirza's death.

Employing a critical, descriptive-explanatory approach, this paper challenges this dominant view and questions the primary role of the Treaty of Turkmenchay in Mohammad Mirza's Crown Princeship, as widely believed. Analyzing Article 7 of the Treaty and re-examining existing historiography, the author demonstrates that the treaty legally granted Russia no right to intervene in his succession. Furthermore, examining the Russian reaction after Abbas Mirza's death and the selection process shows Russia's response was neither immediate nor threatening, but aligned with Fath-Ali Shah's policies. Presenting new historical evidence and analysis of Article 7, this article critiques the prevalent grand narrative and offers a different perspective on Mohammad Mirza's Crown Princeship.

Keywords: Crown Princeship and Succession, Mohammad Mirza, Fath Ali Shah, Abbas Mirza, Treaty of Turkmenchay, Russia.

.

کلیدواژه‌ها English

Crown Princeship and Succession
Mohammad Mirza
Fath Ali Shah
Abbas Mirza
Treaty of Turkmenchay
Russia

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از 02 مهر 1404