انیرانِ ایران؛ دیگر‌بودگی انیران در ایران باستان

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه/دانشگاه اصفهان

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران قبل از اسلام

چکیده

شکل‌گیری هویّت جمعی امری دو سویه است و سِوایِ «تعاملات درونی»، «تعارضات بیرونی» نیز بر پیدایش این انگاره تأثیر می‌گذارد. در پژوهش حاضر که به صورت توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای فراهم آمده، یکی از مراحلِ هویّت‌ساز هر تمدّن که همانا شکل‌گیریِ غیریّت است، در اساطیر و تاریخ ایران کاویده شده و بازۀ مورد نظرِ این پژوهشْ از سدۀ دوازدهم پیش از میلاد مسیح -یعنی عصر احتمالی زردشت و زمانۀ شکل‌گیریِ گاهان- تا سدۀ هفتم میلادی، مصادف با سقوط شاهنشاهی ساسانی، در نظر گرفته شده است. این پژوهش خاصّه در جستجوی پاسخی درخور به این دو پرسش است که چه عناصری در ترسیم مرزهای «فرهنگی-سیاسی» قلمروی ایران در عصر باستان تأثیرگذار بوده و ایرانیان، در آن روزگاران، به کدامین ساخت‌های قومی-سیاسی به چشمِ دیگری می‌نگریستند. در پاسخ به نخستین سؤال باید گفت که «دین» و «شیوۀ معیشت»، دو مؤلفۀ اصلی در مرزبندی میانِ «خودِ آریایی (و سپس ایرانی)» و «دیگریِ انیرانی» بوده است. همچنین، با تتبع در متونِ باستانی مشخص شد که تورانیان (و در رأس ایشان افراسیاب)، ضحّاک، مقدونیان و خاصّه شخص اسکندر، رومیان و در نهایت تازیان، دیگری‌هایِ تاریخی-اساطیری ایران در عصر باستان بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

انیرانِ ایران؛ دیگر‌بودگی انیران در ایران باستان

نویسندگان [English]

  • Esmaeil Sangari 1
  • Amirhossein Moghaddas 2
1 Assistant professor/University of Isfahan
2 PhD student in History of Ancient Iran, Department of History and Iranology, Faculty of Literature and Humanities, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

شکل‌گیری هویّت جمعی امری دو سویه است و سِوایِ «تعاملات درونی»، «تعارضات بیرونی» نیز بر پیدایش این انگاره تأثیر می‌گذارد. در پژوهش حاضر که به صورت توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای فراهم آمده، یکی از مراحلِ هویّت‌ساز هر تمدّن که همانا شکل‌گیریِ غیریّت است، در اساطیر و تاریخ ایران کاویده شده و بازۀ مورد نظرِ این پژوهشْ از سدۀ دوازدهم پیش از میلاد مسیح -یعنی عصر احتمالی زردشت و زمانۀ شکل‌گیریِ گاهان- تا سدۀ هفتم میلادی، مصادف با سقوط شاهنشاهی ساسانی، در نظر گرفته شده است. این پژوهش خاصّه در جستجوی پاسخی درخور به این دو پرسش است که چه عناصری در ترسیم مرزهای «فرهنگی-سیاسی» قلمروی ایران در عصر باستان تأثیرگذار بوده و ایرانیان، در آن روزگاران، به کدامین ساخت‌های قومی-سیاسی به چشمِ دیگری می‌نگریستند. در پاسخ به نخستین سؤال باید گفت که «دین» و «شیوۀ معیشت»، دو مؤلفۀ اصلی در مرزبندی میانِ «خودِ آریایی (و سپس ایرانی)» و «دیگریِ انیرانی» بوده است. همچنین، با تتبع در متونِ باستانی مشخص شد که تورانیان (و در رأس ایشان افراسیاب)، ضحّاک، مقدونیان و خاصّه شخص اسکندر، رومیان و در نهایت تازیان، دیگری‌هایِ تاریخی-اساطیری ایران در عصر باستان بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها [English]

  • واژگان کلیدی: دیگربودگی
  • هویّت
  • ایران
  • انیران
  • توران
  • هفت‌کشور
Bartholomae, Ch., (1907). AltiranischesWörterbuch, Berlin: Walter de Gruyter.
Brosius, M., (2006). The Persians, London and New York: Routledge.
Daryaee, T., (2010).“The Idea of Eranshahr: Jewish, Christian and Manichaean Views in Late Antiquity,” In: Iranian Identity in the Course of History, C. G. Cereti (ed.), Roma: IstitutoItaliano per l’Africa e l’Oriente, Pp. 91-108.
Foltz, R., (2013). Religions of Iran: From Prehistory to the Present, London: Oneworld Publications.
__________. (2016). Iran in World History,New York: Oxford University Press.
Foucault, M., (1975). The Birth of the Clinic: An Archaeology of Medical Perception, M. S. Smith (Trans.), New York: Vintage Books.
__________. (1965). Madness and Civilization, R. Howard (Trans.), New York: Pantheon.
__________. (1979). Discipline and Punish,the Birth of the Prison,Alan Sheridan (Trans.), New York: Vintage Books.
__________. (1980). The History of Sexuality: Volume1: An introduction, R. Hurley (Trans.), New York: Vintage Books.
Gnoli, G., (1985). De Zoroastre à Mani: Quatre leçons au Collège de France, Paris: institut d'Études iraniennes.
__________. (1987). “Avestan Geography,” EncyclopaediaIranica, vol. III, Fasc. 1, Pp. 44-47.
__________. (1989). The Idea of Iran: An Essay on its Origin, Rome: IstitutoItaliano per il Medio ed Estre- moOriente
__________. (2006). “Iranian Identity: Pre-Islamic Persiod,” EncyclopaediaIranica, vol. XIII, Fasc. 5, Pp. 504-507.
Grenet, F., (2005). “An Archaeologist’s Approach to Avestan Geography,” In: Vesta S. Curtis and Sarah Stewart (eds.) The Idea of Iran, 1: Birth of the Persian Empire, Pp. 29–51, London: I. B. Tauris.
Herodotus, (1898). The Histories, Henry Cary (Trans.), London: George Bell & Sons Ltd.
Hoffmann, G., (1880). AuszügeaussyrischenAktenpersischerMärtyrer, Leipzig: Brockhaus.
Humbach, H., (1991). The Gāthās of Zarathushtra and the other old AvestanTexts,vol. I, Heidelberg: Universitätsverlag C. Winter.
Humbach, H. and Ichaporia, P., (1994).The Heritage of Zarathushtra: a New Translation of his Gāthās, Heidelberg: Universitätsverlag C. Winter.
Larana, E., et al., (1994). New Social Movements: From Ideology to Identity, Philadelphia, PA: Temple University Press.
Lochtefeld,J. G., (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism,vol. I, New York: The Rosen Publishing Group, Inc.
MacKenzie, D.N., (1998). “ĒRĀN, ĒRĀNŠAHR”. EncyclopaediaIranica,vol. VIII, Fasc. 5, P.534
Sartre, J.P., (1989). No Exit and Three other Plays, New York: Vintage International.
Schmitt, R., (1987). “Aryans,” EncyclopaediaIranica, vol. II, Fasc. 7, pp. 684-687.
Shapur-Shahbazi, A. (2005). “The History of the Idea of Iran,” in Vesta S. Curtis and Sarah Stewart (eds.) The Idea of Iran, 1: Birth of the Persian Empire, Pp. 100–111, London: I. B. Tauris.
Wilson, H. H.,(1840). The VishńuPurańa: A system of Hindu mythology and tradition, London: J. Murray.
منابع و مآخذ
آموزگار، ژاله. (1395). تاریخ اساطیری ایران. چاپ هفدهم. تهران: سمت.
__________. (1396الف). زبان، فرهنگ و اسطوره(مجموعه مقالات). تهران: معین.
__________. (1396ب). از گذشته‌های ایران(مجموعه مقالات). تهران: معین.
ارداویراف‌نامه. فیلیپ ژینیو. ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار. چاپ پنجم. تهران: معین، انجمن ایران‌شناسی فرانسه، 1394.
اسلامی‌ندوشن، محمدعلی. (1390). ایران و یونان در بستر باستان. تهران: شرکت سهامی انتشار.
اشرف، احمد. (1395). هویّت ایرانی: از دوران باستان تا پایان پهلوی. ترجمه و تدوین حمید احمدی. تهران: نشر نی.
افلاطون. (1380). مجموعه آثار افلاطون،ج2. ترجمۀ محمدحسن لطفی و رضا کاویانی. تهران: خوارزمی.
الیاده، میرچا. (1372). رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: سروش.
اوستا: کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. ج1و2. چاپ دهم. تهران: انتشارات مروارید، 1385.
بُندَهِش. ترجمۀ مهرداد بهار. چاپ پنجم. تهران: توس،1395.
بهار، مهرداد. (1389). پژوهشی در اساطیر ایران، پارۀ نخست و دویم. تهران: آگه.
__________. (1390).ادیان آسیایی. ویراستار: ابوالقاسم اسماعیل‌پور.چاپ نهم. تهران: نشر چشمه.
__________. (1393). از اسطوره تا تاریخ. گردآوردنده و ویراستار: ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: نشر چشمه.
پروکوپیوس. جنگ‌های ایران و روم. ترجمۀ محمد سعیدی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1365.
پیگولوسکایا،نیناودیگران. (1353). تاریخایران: ازدورانباستانتاسدۀهجدهممیلادی. ترجمۀکریمکشاورز. تهران: پیام.
تفضّلی، احمد. (1367). «خواستگاریافراسیابازاسپندارمد (نمونه‌ایازبن‌مایۀاغوادراساطیرایرانی)». ایران‌نامه،ش26، صص189-202.
تفضّلی، احمد و هَنُوی، ویلیام. (1381). «آرش کمان‌گیر». ترجمۀ حبیب برجیان. نامۀپارسی، ش26، صص43-50.
تکمیل‌همایون، ناصر. (1359). میهن‌دوستی در ایران. تهران: سازمان انتشاراتی استقلال.
ثاقب‌فر،مرتضی. (1383). «ایران باستان و هویّت ایرانی». درایران: هویّت،ملّیت،قومیت. بهکوششحمیداحمدی. تهران: مؤسسۀتحقیقاتوتوسعۀعلومانسانی، صص243-260.
حافظ‌نیا، محمدرضا. (1381). جغرافیای سیاسی ایران. تهران: سمت.
الحموی، شهاب‌الدینأبوعبداللهیاقوت‌بنعبدالله. (1414هـ.ق.). معجم‌الأدباء،إرشادالأریبإلىمعرفة‌الأدیب، مُجّلد 1. المحقق: إحسانعباس. بیروت: دارالغربالإسلامی.
خالقی‌مطلق، جلال. (1381). سخن‌های دیرینه: سی‌گفتار دربارۀ شاهنامه و فردوسی. به کوشش علی دهباشی. تهران: نشر افکار.
[دادستان] مینوی خرد. ترجمۀ احمد تفضّلی. چاپ پنجم. تهران: توس، 1391.
داندامایف، محمد. ع. (1389). تاریخسیاسی هخامنشی. ترجمۀ فرید جواهرکلام. چاپ اوّل. تهران: فرزان‌روز.
دریایی، تورج. (1393). شاهنشاهی ایران، پیروزی عرب‌ها و فرجام‌شناختی زرتشتی. ترجمۀ شهرام جلیلیان. تهران: توس.
دریایی، تورج و رضاخانی، خداداد. (1397). از جیحون تا فرات: ایرانشهر و دنیای ساسانی. ترجمۀ مریم بیجوند. تهران: مروارید.
راشدمحصل، محمدتقی. (1368). «پاییدن مرز به روایت متن‌های دینی زرتشتی». تحقیقات تاریخی،س1، ش3، صص561-569.
رضایی‌راد، محمّد. (1370). مبانی اندیشۀ سیاسی در خرد مزدایی. تهران: طرح نو.
زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1396). روزگاران: تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی. چاپ شانزدهم. تهران: سخن.
زنجانی‌اصل، محمدکریم. (1386). «جهانایرانیازکهن‌ترینمتن‌هایاوستاییتانخستیننویکندهایهخامنشی». اطلاعات سیاسی-اقتصادی، س22، ش241و242. صص90 تا 101.
زند بهمن یسن. تصحیح متن، آوانویسی، برگردان فارسی و یادداشت‌ها: محمدتقی راشدمحصل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1370.
سرّامی، قدمعلی. (1392). از رنگ گل تا رنج خار: شکل‌شناسی داستان‌های شاهنامه. چاپ ششم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
سروش، عبدالکریم. (1370). «سه فرهنگ». در رازدانی و روشنفکری و دینداری. تهران: صراط.
سینایی، مریم. (1386). «آریایی». در دانشنامۀایران،ج2. تهران: مرکزدائرة‌المعارفبزرگاسلامی.
شایستْ ناشایست: متنی به زبان پارسی میانه. آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزداپور. چاپ اوّل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1369.
عریان، سعید. (1392). راهنمای کتیبه‌های ایرانی میانه؛ پهلوی-پارتی. چاپ اوّل. تهران: انتشارات علمی.
غضنفری، کلثوم. (1385). «بررسیمفهومیواژۀائیریه(ایران) دراوستاومتوناوستایی». نامۀ انجمن،س6، ش22، صص99-110.
فردوسی،ابوالقاسم.شاهنامه.بهکوششجلال خالقی‌مطلق.دفتر هشتم.تهران:مرکزدایرة‌المعارفبزرگ اسلامی، 1386.
فره‌وشی، بهرام. (1382). ایرانویچ. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قزوینی، محمد. (1332). بیست مقاله،ج2. تهران: کتابفروشی ابن‌سینا.
کاوندی‌کاتب، ابوالفضل. (1394). جغرافیای سیاسی در شاهنامۀ فردوسی. تهران: کویر.
کچویان، حسین. (1386). تطوراتگفتمان‌‌هایهویتیایران:‌ ایرانیدرکشاکشباتجددومابعد تجدد. تهران: نشر نی.
کریستن‌سن، آرتور. (1393). نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضّلی. تهران: نشر چشمه.
__________. (1394). ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی. چاپ چهارم. تهران: مؤسسۀ انتشارات نگاه.
گاتاها: سروده‌های اشو زرتشت. برگردان هفده هات همراه با متن اوستایی و گزارش‌های زبان‌شناسی. پژوهش و نوشتۀ آبتین ساسان‌فر. چاپ اوّل. تهران: بهجت، 1390.
گزیده‌های زادسپرم. ترجمۀ محمدتقی راشدمحصل. چاپ اوّل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366.
لوکوک، پی‌یر. (1389). کتیبه‌های هخامنشی. ترجمۀ نازیلا خلخالی. زیرنظر ژاله آموزگار. چاپ سوم. تهران: فرزان‌روز.
مقدسی، أبوعبداللهمحمدبن‌أحمد. أحسنالتقاسیمفىمعرفةالأقالیم، ج2.ترجمۀعلینقىمنزوى. چاپ اوّل.تهران:شرکتمؤلفانومترجمانایران، 1361.
متینی، جلال و جلال خالقی‌مطلق. (1371). «ایران در گذشت روزگاران». ایران‌شناسی، س4، ش14، صص233-268.
مسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌الحسین. مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 2536ش.
مسکوب، شاهرخ. (1384). ارمغان مور. تهران: نشر نی.
__________. (1396). درآمدی به اساطیر ایران. تهران: انتشارات فرهنگ جاوید.
معینی‌علمداری، جهانگیر. (1383). «هویّت، روایت و تاریخ در ایران». در ایران: هویّت، ملّیت، قومیت. به کوشش حمید احمدی. تهران: مؤسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی، صص25-51.
موله، ماریان. (1391). ایران باستان. ترجمۀ ژاله آموزگار. تهران: توس.
مینایی، مهدی. (1381). مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی ایران. تهران: دفترمطالعاتسیاسیوبین‌المللیوزارتامورخارجه.
نامۀ تنسر به گُشْنَسْپ. تصحیح مجتبی مینوی. با همکاری محمّداسماعیل رضوانی. تهران: خوارزمی، 1354.
نیولی، گراردو. (1385). آرمان ایران؛ جستاری در خاستگاه نام ایران. ترجمۀ سیدمنصور سیدسجادی. تهران: اسطوره.
__________. (1390). از زرتشت تا مانی. ترجمۀ آرزو رسولی.تهران: نشر ماهی.
ویسپَرَد: آفرین پیغمبر زرتشت، آتش، هفت‌کشور، سوگندنامه. ابراهیم پورداوود. به‌کوشش بهرام فره‌وشی. تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 2537ش.
هدایت، صادق. (1342). زند وهومن یسن و کارنامۀ اردشیر بابکان. تهران: امیرکبیر.
هگل، گئورگ‌ویلهلم‌‌فردریش. (2536ش.). عقل در تاریخ: گزیده‌ای دربارۀ ایران. ترجمۀ حمید عنایت. تهران: انتشارات علمی دانشگاه صنعتی آریامهر.
__________. (1358). خدایگان و بنده. ترجمۀ حمید عنایت. چاپ سوم. تهران: خوارزمی.
یارشاطر، احسان. (1387). «تاریخ روایی ایران». درتاریخ ایران کمبریج، جلد سوم، قسمت اوّل، چاپ پنجم،تهران: امیرکبیر، صص453-587.