نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکترای رشته باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس
2 دانشگاه تربیت مدرس هیئت علمی
3 دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
تعزیه، نمایشی برای بزرگداشت رشادت امام حسین (ع) و یارانش در واقعه کربلا و از مهم‌ترین آیین‌های مذهبی و کامل‌ترین گونه نمایش سنتی و مردمی ایران است. تعزیه از نظر لغوی به معنی اظهار همدردی، سوگواری و تسلیت است. شکل رسمی این سوگواری، برای نخستین بار در زمان آل بویه صورت گرفت و در حد فاصل زمانی قرن 11_13 ش عمومیت بیشتری یافت.
در استان گیلان، بقعه‌هایی است که بر دیوار بسیاری از آنها نقاشی‌هایی بر روی گچ با موضوع شرح مصائب وارده بر امام حسین (ع) و اصحاب ایشان در روز عاشورا و نیز نقوش دیگری چون فرشتگان، معراج پیامبر همراه براق و ... باقی است. تمامی این نقوش با مضامینی که در تعزیه‌ها مطرح است مشترکند. علاوه بر این تعدادی از مضامین با آنچه در متون تاریخی آمده منطبق نیستند و تنها وجه اشتراک آنها با متون مربوط به تعزیه است. پرسش پژوهش حاضر بدین قرار است: بازتاب مراسم تعزیه در نقاشی‌های بقعه‌های منطقه چگونه است؟ عوامل اجتماعی حاکم بر دوره قاجار چه تاثیری در به وجود آمدن این نقوش داشته است؟ـ هدف از این تحقیق روشن ساختن میزان نمادهای تعزیه در نقاشی‌های بقعه‌های گیلان و شرایط اجتماعی حاکم در دوره قاجار است. رویکرد نظری این پژوهش، شمایل‌نگاری و شمایل‌شناسی بر اساس دیدگاه پانوفسکی است. با استفاده از این رویکرد، به تفسیر تصاویر موجود بر بقعه‌های گیلان و ارتباط آنها با یکدیگر می‌پردازیم. روش تحقیق بر مبنای گردآوری اطلاعات به صورت میدانی (مشاهده بقعه‌ها) و اسنادی (منابع کتابخانه‌ای) است.
کلیدواژه‌ها [English]
آرین‌پور، یحیی، 1372، از صبا تا نیما، چاپ چهارم، زوار، تهران.
ابن اثیر، علی بن محمدابن اثیر، 1344، کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی، جلد 14، شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران، تهران.
ابن سعد، محمد، 1405 ق.، الطبقات الکبری، داربیروت، بیروت.
اصفهانی، ابوالفرج،1419 ق.، مقاتل الطالبین بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.
الهی، محبوبه، 1377، تجلی عاشورا در هنر ایران، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد.
بخاری، ابونصرسهل بن عبدالله، 1381، سرسلسله العلویه، تعلیق سیدمحمد صادق بحرالعلوم، قم، منشورات الشریف الرضی.
بلوکباشی، علی، 1367، تعزیه‌خوانی، دائره المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش علی بلوکباشی، جلد 15، ناشر: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، صص 593 تا 607.
بهار، مهرداد، 1377، از اسطوره تا تاریخ، گردآورنده: ابوالقاسم اسماعیل‌پور، نشر چشمه، تهران.
پوراحمد جکتاجی، محمدتقی، 1380، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، جلد اول، چاپ دوم، انتشارات گروه پژوهشگران ایران، تهران.
پیراوی ونک، مرضیه؛ نیک نفس،اقدس، 1389، بررسی تطبیقی نمایش‌های تعزیه و تراژدی بر اساس نظریات ارسطو، دوفصلنامه فلسفی شناخت، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 1/63، پاییز و زمستان 1389، صص 31- 54.
پیرمرادیان، مصطفی و سمیه بختیاری، 1393، بررسی بن مایه‌های تاریخی نمایش مذهبی در ایران، فصلنامه علمی- پژوهشی تاریخ اسلام، سال پانزدهم، شماره اول، شماره مسلسل 57، بهار 1393، صص 207- 228.
تاورنیه، ژان باتیست، 1336، سفرنامه، ترجمه ابوتراب نوری، به تصحیح حمید شیرانی، انتشارات کتابخانه سنائی و کتابفروشی تایید اصفهان.
چلکووسکی، پیتر جی، 1384، تعزیه: آیین و نمایش در ایران، ترجمه: داود حاتمی، سمت، تهران.
خاکی، محمدرضا؛ فرهاد مهندس‌پور و علی قلی‌پور، 1389، مسأله تشبّه و علل اطلاق واژه شبیه‌خوانی به تعزیه، نشریه هنرهای زیبا- هنرهای نمایشی و موسیقی، شماره 39، زمستان 1389، صص 45- 54.
خودزکو، الکساندر، 1387، جنگ شهادت، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، نشر بلور، رشت.
رابینو، هـ.ل، 1368، مشروطه گیلان، به کوشش محمد روشن، انتشارات طاعتی، رشت.
رجبی، سوران و عادل زاهد بابلان، 1392، تحلیل روان‌شناختی تعزیه و ساز و کار اثرگذاری آن، فصلنامه علمی- پژوهشی شیعه‌شناسی، سال یازدهم، شماره 43، پاییز 1392، صص 147 – 174.
ستاری، جلال، 1379، پرده‌های بازی، نشر میترا، تهران.
ستوده، منوچهر، 1349، از آستارا تا استارباد،جلد 1 و 2، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.
سجودی، فرزان، 1382، نشانه‌شناسی کاربردی، نشر قصه، تهران.
شادقزوینی، پریسا، 1389، بررسی مضمونی و زیباشناسی نقاشی‌های مذهبی عامیانه در بقعه لیچا از گیلان، نشریه هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، شماره 41، بهار 1389، صص 13- 22.
شاقلانی‌پور، زهرا و خشایار قاضی‌زاده، 1394، رمزپردازی نگاره معراج پیامبر (ص) در فالنامه تهماسبی به روش آیکنولوژِی اروین پانوفسکی، پیکره، دو فصلنامه دانشکده هنر دانشگاه شهید چمران اهواز، شماره هفتم و هشتم، صص 113- 130.
شهیدی، عنایت الله، 1380، پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی با همکاری کمیسیون ملی یونسکو در ایران، تهران.
صدرالسادات، مهران ١٣٨٩ ، تعزیه در هنر نقاشی عامیانه، فصلنامة مشکوة، شماره ٧٦ و ٧٧ ، صص 124- 133.
طباطبایی، علامه سیدمحمدحسن میرجهانی، 1394، البُکاء الحسین (ع) در ثواب گریستن و عزاداری بر سیدالشهداء و وظایف تعزیه‌داری، به تحقیق حضرت حامد فدوی اردستانی، انتشارات نسیم کوثر، قم.
فلور، ویلم، 1395، نقاشی دیواری در دوره قاجار، ترجمه علیرضا بهارلو، پیکره، تهران.
قاضی نورالله شوشتری، 1377، مجالس المومنین، انتشارات کتاب فروشی اسلامیه، قم.
عناصری، جابر، 1366، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، انتشارات دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، تهران.
گوبینو، دو کنت، 1370، یادداشت‌های سیاسی، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، انتشارات جویا، تهران.
محمودی‌نژاد، احمد،1388 ، نقاشی‌های دیواری بقعه‌های گیلان، در مجموعه دانشنامه فرهنگ و تمدن گیلان، نشر ایلیا، رشت.
مفید، محمدبن محمدبن نعمان، 1399 ق، الارشاد فی معرفه حجج‌الله علی العباد بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.
ملک‌پور، جمشید،1363، ادبیات نمایشی در ایران، جلد اول، انتشارات توس، تهران.
میرزایی‌مهر، علی‌اصغر، 1386، نقاشی‌های بقاع متبرکه در ایران، فرهنگستان هنر، تهران.
نائینی، 1419، تنبیه‌الأمه، تنزیه‌المله، مؤسسه احسن الحدیث، قم.
نجاشی، احمدبن علی، 1407ق، رجال النجاشی (فهرس اسماء مصنفی الشیعه)، تحقیق السید موسی الشبیری الزنجانی، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، قم،
نصری، امیر، 1391، خوانش تصویر از دیدگاه اروین پانوفسکی، فصلنامه کیمیای هنر، سال اول، شماره 6، زمستان 1391، صص 7-20.
نوری، میرزا حسین، 1368، لوء لوء و مرجان، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
نیبور، کارستن، 1354، سفرنامه، ترجمه پرویز رجبی، انتشارات توکا، تهران.
ولوی، علی محمد و محترم وکیلی سحر، 1389، بررسی شهادت قاسم بن حسن (ع) در منابع تاریخی و متون تعزیه، مطالعات تاریخ اسلام، سال دوم، شماره 5، تابستان 1389، صص 129- 158.
همایونی، صادق، 1368، تعزیه در ایران، انتشارات نوید، شیراز.
)